کد خبر ۵۵۸۴۷ ۱۲۴ بازدید انتشار : ۶ اسفند ۱۳۹۶ ساعت ۰۶:۵۳
راهبرد جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات بحرین از منظر نظریه سازه انگاری - بخش دوم و پایانی

راهبرد جمهوری اسلامی ایران درباره بحرین

بر مبنای آموزه های مطروحه در نظریه سازه انگاری، جمهوری اسلامی ایران بر اساس هویتی که از خود ، رژیم های آل سعود عربستان و آل خلیفه تعریف کرده و تحولات بحرین را مصداقی بارز از بیداری اسلامی می داند.

 

نقش عربستان در تحولات سیاسی بحرین

بحرین ، از جمله کشورهایی است که می توان به جرأت گفت ، صددرصد مستقل نیست. علت این امر، به سبب نفوذ و دخالت جدی برادر بزرگ ترش در شورای هم کاری خلیج فارس، یعنی عربستان سعودی در امور داخلی این کشور است. حکومت بحرین ، مهم ترین شریک عربستان در شورای همکاری خلیج فارس (GCC) به شمار می آید. عربستان نیز خود یک رژیم هویتی است. (افضلی ، قالیباف ، پیشگاهی فرد ، 1392، ص 219) بنابراین، یکی از مسائل مهم در بررسی بیداری تحولات بحرین، نقش عربستان در وضعیت شیعیان بحرین به عنوان عاملی تأثیر گذار و مهم است.

دولت عربستان به دلایل مختلف، از سیاست های سرکوب گرانه و انعطاف ناپذیر علیه معترضان بحرین و در رأس آن ها جمعیت شیعی الوفاق حمایت می کند. دلایل این امر را می توان چنین برشمرد:

اولاً؛ این کشور قاطعانه با هر نوع گسترش دموکراسی در منطقه که ممکن است خود رژیم سعودی را زیر فشار قرار دهد، مخالف است.

ثانیاً؛ ایدئولوژی وهابی، پادشاه سعودی این کشور را در تقابل شدید با شیعیان قرار می دهد و در صورت امکان، هرگز به راحتی با به قدرت رسیدن شیعیان در کشورهای همسایه کنار نخواهد آمد.

ثالثاً؛ شیعیان بحرینی پیوند نزدیکی با شیعیان سعودی دارند به گونه ای که هر نوع موفقیت شیعیان بحرین، به سرعت بر شیعیان سعودی اثر می گذارد (هرچند وضعیت سیاسی شیعیان سعودی متفاوت است و آنان در اقلیت هستند).

گفته اند بیش از 45 درصد بودجه بحرین را عربستان تأمین می کند. در صورت درستی این امر، این موضوع باعث می شود تا عربستان بتواند به راحتی در امور داخلی بحرین دخالت کند. ( فولر و فرانکه، 1384 ، ص 301)

البته شیعیان بحرین معتقدند این امر سابقه داشته و سربازان ضدشورش سعودی در سال 1975 نیز برای مدتی کوتاه وارد بحرین شدند و به سرکوب شیعیان پرداختند. با عنایت به این قضایا و هم چنین دخالت آشکار نظامی اخیر سعودی ها در تحولات بحرین، به نظر می رسد می توان این فرض را پذیرفت که سعودی ها عامل قدرتمندی در ترغیب آل خلیفه به انعطاف ناپذیری علیه شیعیان و اتخاذ روش های سرکوبگرانه علیه آن ها هستند. ( کاظمی دینان، 1388 ، ص 207)

ریشه این گونه اقدامات و موضع گیری های عربستان را در نوشته های برخی کارشناسان عرب می توان یافت؛ برای مثال، در مقاله مبسوطی که دو تن از نویسندگان عرب نوشته اند، ضمن طرح ادعای دخالت همه جانبه ایران در مسائل منطقه و از جمله در بحرین، بر لزوم مقابله جدی حاکمان عرب برای مقابله با این امر تأکید کرده اند. ( معد الورقه و عقیل بن محمد المقطری، 1435 ق)

پرواضح است که رهبران عربستان، نگران حفظ ثبات سیاسی و امنیت منطقه ای هستند. آن ها برای امنیت و ثبات خود، موارد ذیل را پی گیری می کنند:

1. حمایت از فعالان سیاسی منطقه که دارای اهداف استراتژیک مشابه با عربستان و متحدان غربی این کشور هستند؛

2. حراست از امنیت آسیب پذیر شبه جزیره عربستان به طور خاص و خلیج فارس به طور کلی در برابر تهدیدات داخلی و خارجی بدون نیاز به حمایت نظامی ایالات متحده؛

3. مقابله با نفوذ ایران در عراق، لبنان، سوریه و نزدیک ترین همسایه خود بحرین و هم چنین دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس؛

4. اطمینان از کاهش اختلافات و مداخلات در جهان عرب. (Kamrava, 2012)

فرازمند سفیر سابق ایران در بحرین معتقد است، نگاه ایران به بحرین با هیچ  کشور دیگری  در  این مورد قابل مقایسه نیست؛ زیرا  چهار دهه  قبل،  ایران ادعای حاکمیت بـر  آن را داشـته و پیوندهای عمیق مذهبی و فرهنگی میان دو کشور وجود دارد. به همین دلیل ایران، بازی گری بانـفوذ  در  بـحرین  اسـت. از سویی، ارتباط مذهبی میان مردم دو کشور بسیار  قوی  است تا جایی که بیش تر شیعیان بحرین پیرو مـراجع تقلید مستقر در ایران هستند.

سفیر پیشین ایران در بحرین، عربستان را بازی گر دیگری در  بحرین  دانست  و گفت:

میان این دو کشور، پلی به طـول 24 کیلومتر ساخته  شده و حـتی نـمی توان گفت بحرین در خارج از آب های ساحلی عربستان قرار دارد. بحرین از نظر اقتصادی، منابع زیرزمینی قوی ندارد  و 20 ٪ از درآمدش از توریسم به دست می آید که بیش تر آن متکی  به  شهروندان سعودی است.

وی با اشاره به مواضع سیاسی دولت بحرین گفت: «در مسائل مربوط بـه شورای هم کاری خلیج  فارس، بحرین  همواره  در قطب عربستان قرار دارد». (فرازمند، 1390، ص21)

در مجموع، شاید بتوان مهم ترین ریشه های تعارضات مذهبی و ژئوپلیتیک ایران و عربستان را درباره بحرین به صورت ذیل بر شمرد:

1. ادعاهای ارضی ایران در خصوص بحرین (قبل از انقلاب)؛

2. وقوع انقلاب اسلامی ایران در بهمن 1357؛

3. برانگیختن حس انقلابی شیعیان بحرین و عربستان؛

4. حمایت ایران از افزایش نقش شیعیان بحرینی؛

5. حضور ناوگان پنجم نیروی دریایی امریکا در بحرین؛

6. تشکیل شورای هم کاری خلیج فارس علیه ایفای نقش ایران در منطقه؛

7. دخالت نظامی عربستان در بحرین؛

8. رقابت تسلیحاتی دو کشور و پی ریزی سناریوهای متعدد برای انزوای ایران. (آدمی، موسوی و توتی، 1391 ، ص 142)

راهبرد جمهوری اسلامی ایران درباره بحرین

الف. قانون اساسی و مواضع مقامات ارشد نظام

هرچند جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک نظام اسلامی با ایدئولوژی اسلامی شیعی، داعیه دار رهبری جهان تشیع است، در سطحی بالاتر در اسناد بالادستی و از همه مهم تر در قانون اساسی ایران، بر ضرورت حمایت از نهضت های رهایی بخش و اعتراضات ملل مظلوم و مستضعف دنیا اعم از شیعه و یا غیرشیعه و حتی غیرمسلمان تأکید ویژه ای شده است. اصل 154 قانون اساسی چنین بیان می دارد:

جمهوری اسلامی ایران، سعادت انسان در کل جامعه بشری را آرمان خود می داند و استقلال و آزادی و حکومت حق و عدل را حق همه مردم می شناسد. بنابراین در عین خودداری کامل از هرگونه دخالت در امور داخلی ملت های دیگر، از مبارزه حق طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین در هر نقطه از جهان حمایت می کند. (ناصرزاده، 1378 ، ص 32)

رهبر معظم انقلاب اسلامی ، پس از اوج گیری تحولات بحرین، به این نکته مهم اشاره داشته که نباید حمایت ایران از مردم بحرین را در چارچوب منازعات شیعه ـ سنی بررسی کرد و اساساً قیام مردم بحرین، به دلیل ضداستبدادی بودن حمایت جمهوری اسلامی را موجب است. (سایت اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، اول فروردین 1390)

ایشان در سخنرانی دیگری درباره قیام مردم بحرین گفتند:

در بین این ملت ها، ملت بحرین از همه مظلوم ترند؛ چونمتأسفانه مورد سکوت و بایکوت همه رسانه هاى دنیا قرار دارند.در هیچ منطق انسانى و جهانى، درخواست آن ها مردود نیست،بلکه درخواست بحقى است، لیکن مظلوم واقع شده اند؛ به کلى اینها را از دایره تبلیغ و ترویج خارج کرده اند، بلکه علیه آن ها مرتباً تبلیغ می کنند. البته اثر هم ندارد. آن ملت هم به توفیق الهى پیروز خواهد شد. حکام بحرین ادعا کردند که ایران در قضایاى بحرین دخالت می کند. این دروغ است. نه، ما دخالت نمی کنیم. ما آن جایى که دخالت کنیم، صریح می گوییم ... این که حالا حاکم جزیره  بحرین بیاید بگوید ایران در قضایاى بحرین دخالت می کند؛ نه، این حرف درستى نیست؛ حرف خلاف واقعى است. ما اگر در بحرین دخالت می کردیم، اوضاع در بحرین جور دیگرى می شد! (14/11/1390  http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bayanat&id=9093,)

هم چنین در سخنرانی دیگری به وضعیت بحرین اشاره کردند و گفتند :

نمی توانیم در نزاع جبهه استکبار با جبهه ارزش ها و استقلال طلبی بی تفاوت باشیم و بر همین اساس، مواضع جمهوری اسلامی ایران در قضایای مختلف منطقه به ویژه موضوع فلسطین و مسائل بحرین، یمن و سوریه و عراق کاملاً روشن و منطقی است. گناه مردم بحرین چیست؟ آیا آن ها خواهان چیزی جز حق رأی برای هریک از مردم
هستند؟ آیا این، دموکراسی نیست! مگر غربی ها مدعی حمایت از دموکراسی نیستند؟ کار این اقلیت ظالم به جایی رسیده است که به مقدسات و عزاداری محرم مردم بحرین توهین می کند. (4/9/1394http://www.leader.ir/langs/fa,)

دکتر روحانی ، رییس جمهور ایران نیز در شصت و هشتمین مجمع عمومی سازمان ملل به مسأله بحرین اشاره نمود و گفت :

جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای، نسبت به امنیت منطقه و جهان، مسئولانه برخورد می کند و آمادگی هم کاری چندجانبه و همه جانبه با سایر بازی گران مسئول در این عرصه ها را دارد. ما از صلح مبتنی بر دموکراسی و صندوق رأی در همه جای جهان از جمله در سوریه و بحرین و دیگر کشورهای منطقه دفاع می کنیم و معتقدیم راه های خشونت آمیز برای بحران های جهانی وجود ندارد و تنها به کمک خرد انسانی و با تعامل و اعتدال می توان بر واقعیت های تلخ جامعه بشری غلبه کرد. (سایت ریاست جمهوری ، 29 فروردین 1394)

مجلس شورای اسلامی نیز در جریان اعتراضات مردمی بحرین ، در محکومیت مداخله عربستان در امور داخلی آن کشور بیانیه صادر کرد. (دلاورپور اقدم و فردی پور ، 1390، ص 18)

آیت الله تسخیری ، دبیر کل سابق مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی گفت:

حرکت مردم در بحرین، ریشه طولانی در تاریخ این کشور دارد. جنبش بحرین، حرکتی عالمانه است که رهبری آن را علمای اسلامی بر عهده دارند. کل امکانات غرب برای سرکوب این حرکت اسلامی ـ مردمی بسیج شد و رسانه های آن نیز شعارهای خود را در زمینه حقوق بشر و دموکراسی فراموش کردند و به هیچ وجه اطلاع رسانی در این خصوص صورت نگرفت.

هر چند تنش های لفظی ایران با برخی دولت های شورای هم کاری خلیج فارس بیش تر شده، سرمایه گذاری تهران بر مردم منطقه متمرکز گردیده که اعلام هم بستگی با شیعیان بحرین و بیانیه مجلس شورای اسلامی در محکومیت مداخله عربستان در امور داخلی بحرین در همین چارچوب قابل ارزیابی است. (دلاورپور اقدم و فردی پور ، 1390 ، ص 18)

ب. مواضع و اقدامات دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی

برخی کارشناسان اعتقاد دارند که بحرین نقشی مهم در ورود ایران به ترتیبات امنیتی، سیاسی و فرهنگی کشورهای حاشیه خلیج فارس دارد. هویت ایرانی و شیعی مردم بحرین در کنار مؤلفه های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک آن، باعث شده است که این کشور در راهبردهای منطقه ای ایران همواره در کانون توجه قرار گیرد. ( نیکو، 1391 ، ص 115)

علی آدمی و دیگران اعتقاد دارند که به نظر می رسد سیاست خارجی ایران در قبال تحولات بحرین در چارچوب سازه انگاری بیش تر قابل فهم باشد. (آدمی، موسوی و توتی، 1391 ، ص 144)

در عین حال، عبدالعلی قوام نیز اعتقاد دارد که عامل تعیین کننده رفتار ایران با بحرین، فاکتورهای عینی و مادی نیست، بلکه هنجارهایی است که تأثیر مستقیم بر منافع و هویت ایران اسلامی گذاشته بود. ( قوام، 1384، ص 84)

دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی پس از وقوع تحولات سیاسی بحرین و سرکوب معترضان توسط حکومت آل خلیفه ، مقامات این کشور را به خویشتن داری و توجه بیش تر به مطالبات و حقوق معترضان و اقدامات اعتماد آفرین دعوت کرد.

جمهوری اسلامی در 25 اسفند 1389 ، در اعتراض به کشتار و سرکوب وسیع شیعیان بحرین توسط رژیم آل خلیفه، سفیر خود در این کشور (مهدی آقاجعفری) را فراخواند.

حسین امیرعبداللهیان، معاون عربی و افریقایی وزارت امور خارجه در اردیبهشت 1392، از سرکوب دولتی اعتراضات در بحرین و حمله نیروهای امنیتی به منزل علما و روحانیان این کشور انتقاد کرد و درباره تبعات چنین رفتارهایی هشدار داد. (وکاله انباء البحرین (بنا)، 22/5/2013)

مرضیه افخم ، سخن گوی دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی نیز هم زمان با اوج گیری سرکوب معترضان بحرینی، ضمن محکوم کردن هرگونه اقدام خشونت آمیز، اظهار داشت :

تشدید فضای امنیتی و پلیسی و هم چنین بازداشت و حبس فعالان سیاسی به بهانه های بی اساس، نه تنها مشکلات به وجود آمده را حل نکرده، بلکه آن را پیچیده تر خواهد کرد.

وی اظهار امیدواری کرد، مقام های بحرین با اقدامات اعتماد آفرین خود زمینه های لازم را برای گفت وگوهای سازنده مردم و دولت و تحقق مطالبات مشروع مردم فراهم کنند، ( خبرگزاری ایسنا، 1 مهر 1392)

دکتر حبیب الله ملکوتی فر، معاون پیشین سفارت ایران در بحرین گفت:

 گروه شیعه الوفاق امروز در بحرین بسیار اثرگذار بوده و بزرگ ترین گروه شیعه بحرین است.

محمد فرازمند، سفیر اسبق ایران در بحرین[3] و پژوهش گر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه اعتقاد دارد:

1. در بحرین پنج بازی گر را شامل مردم، حاکمیت، ایران، عربستان و امریکا می توان شناخت.

2. نگاه ایران به بحرین، با هیچ کشور دیگری در این مورد قابل مقایسه نیست. زیرا چهار دهه قبل، ایران ادعای حاکمیت بر آن را داشته و پیوندهای عمیق مذهبی و فرهنگی میان دو کشور وجود دارد. به همین دلیل، ایران بازی گری بانفوذ در بحرین است.

3. در مسائل مربوط به شورای هم کاری خلیج فارس، رژیم بحرین همواره در قطب عربستان قرار دارد.

4. عربستان تا آن جا پیش رفت که بحرین را به اشغال خود در آورد. (گزارش همایش بحران بحرین، 1390 ، ص 20ـ21)

پس از بازداشت شیخ علی سلمان، در تاریخ 28 دسامبر 2014 ( 7 دی 1393) نیز موضع گیری مقامات دیپلماتیک جمهوری اسلامی شدت یافت. دکتر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، در واکنش به این بازداشت گفت:

 برخوردهای قهری با رهبران مورد احترام مردم که به رغم شرایط سخت سیاسی و امنیتی سال های اخیر از مشی مسالمت جویانه برای پی گیری مطالبات مردم عدول نکرده اند، بر پیچیدگی اوضاع خواهد افزود و مخاطرات و تهدیدات را افزایش خواهد داد.

وی آزادی فوری شیخ علی سلمان را خواستار شد و افزود:

واکنش های بین المللی، مجامع و مراجع دینی ـ مذهبی به دستگیری وی، نشان می دهد که شیخ سلمان از احترام زیادی برخوردار است و مشی اعتدالی وی و جمعیت الوفاق مقبولیت مردمی و بین المللی دارد. (10/10/1393http//news.irib.ir/news/iran/item/60399,)

با عنایت به این امر، مشخص می شود که نوع نگاه جمهوری اسلامی به تحولات در بحرین، قیامی اسلامی ـ شیعی و از آن مهم تر، ظلم ستیزانه است که رژیم آل خلیفه آن را به شدت سرکوب می کند. به عبارت دیگر، بر مبنای محورهای مطرح در نظریه سازه انگاری به خصوص مسأله هویت، نگاه ایران به رفتار هیأت حاکمه بحرین و هم چنین اقدامات عربستان در بحرین، نگاهی سرکوب گرانه، ظالمانه، غیرانسانی و ضد شیعی است. جمهوری اسلامی از ابتدای وقوع تحولات انقلابی بحرین، تلاش داشته تا با استفاده از منابع و مؤلفه های قدرت نرم، بر تحولات این کشور همسایه اثرگذار باشد. این راهبرد بر مبنای تلقی ایران از بحرین به عنوان کشوری است که از نظر تاریخی، فرهنگی و ژئوپولیتیک با آن اشتراک دارد. ( مظفری، 1384 ، ص 112)

در مقابل، رقیب منطقه ای ایران یعنی عربستان سعودی، بر مبنای هویت سنی ـ وهابی خود (با عنایت به توضیحات قبل درباره میزان نفوذ و نوع دخالت های این کشور در بحرین) که مناسبات خود با دیگر کشورها و بازی گران منطقه ای را بر همین مبنا تنظیم می کند، رفتار هیأت حاکمه بحرین با گروه هایی نظیر جمعیت ملی الوفاق را دفاع از حاکمیت و امنیت ملی تعریف می نماید و در مقابل، معترضان را خطری جدی برای ایدئولوژی وهابی خود می داند که مشغول تقویت هلال شیعی در منطقه و نهایتاً گسترش نفوذ رقیب سرسختش ( جمهوری اسلامی ایران) در منطقه و بلکه کل جهان اسلام است.

ج. استفاده از ظرفیت های رسانه ای

ابتدا باید ذکر کرد که برخی گزارش های نهادهای بین المللی، متضمن ایراد تهمت به ایران درباره دخالت در امور داخلی بحرین است. برای مثال ، گروه بین المللی بحران، جنگ رسانه ای دولت بحرین و معترضان و ظهور اپوزیسیون در کانال های شیعی را مصداق ادعای مداخله ایران در امور بحرین دانسته است. این گزارش، هم چنین به ادعای مقامات دولتی بحرین مبنی بر «ارتباط معترضان با رسانه های العالم و المنار» پرداخته است. (دارمی ، 1391، ص 192-194)

در مقابل، برخی کارشناسان و متخصصان رسانه ای هم چون محمد حسن البحرانی ، مدیر سابق دفتر الجزیره در تهران، رفتار رسانه های غربی و عربی درباره پوشش اخبار تحولات سوریه و بحرین را کاملاً متناقض دانسته اند. (فقیه حقانی، 1390، ص 68)

هم چنین عبدالرحمان الراشد ، مدیر سابق العربیه معتقد است که:

ـ شیعیان بحرین ، یک گروه ایرانی نیستند؛

ـ معترضان ، گروهی از سپاه یا حزب الله نیستند. نباید مشکل را به این تهمت ها خلاصه کرد. (استراتژی عربستان در برابر خیزش های جهان عرب )

هم چنین برخی کارشناسان و سیاست گذاران ارشد رسانه ای ایران، اعتقاد دارند که اعتراضات مردم بحرین، به واسطه اکثریت شیعی آن ها سانسور شده و آن طور که باید و شاید رسانه های عربی و غربی آن را منعکس نمی کنند؛ برای مثال، مهدی حسن الخفاجی، مدیر کل عربی و افریقایی در معاونت برون مرزی صدا و سیما می گوید :

در میان کشورهایی که بیداری اسلامی در آن ها روی داد، بیش ترین ستم در حق مردم بحرین روا داشته شد، آن هم به اتهام واهی طایفه گری و ارتباط با جمهوری اسلامی ایران. (فقیه حقانی، 1390، ص 42)

با عنایت به موارد یادشده، ایران همگام با استفاده از تمام ظرفیت های دیپلماتیک خود برای هشدار به حکومت مداران بحرین برای رعایت حقوق معترضان ، به نحو احسن کوشیده تا با استفاده از بازوهای رسانه ای منطقه ای و بین المللی خود نظیر پرس تی وی و العالم و ... ، به برجسته سازی اعتراضات مردم بحرین بپردازد. برای مثال ، یافته های تحقیقی نگارنده مقاله نشان می دهد که در بازه زمانی پنج ماهه شهریور تا دی ماه 1393، در حدود 90٪ این زمان (بیش تر از 135 روز) ، شبکه پرس تی وی دست کم یک یا دو خبر و گزارش تحلیلی درباره بحرین را روی آنتن فرستاده و ضمناً با برخی معترضان در تبعید نظیر سعید الشهابی، مصاحبه زنده و یا ضبطی نموده است. ( کاظمی دینان، 1393)

هم زمان با اعتراضات رسمی مقامات جمهوری اسلامی نظیر وزیر امور خارجه، سخن گوی وزارت امورخارجه و ... ، شبکه های تلویزیونی صدا و سیمای جمهوری اسلامی به ویژه پرس تی وی و العالم و هم چنین خبرگزاری ها و روزنامه های دولتی هم چون: الوفاق، کیهان عربی، ایرنا، ایسنا، تسنیم، فارس نیوز، کیهان، ایران، جام جم و رسالت نیز به پوشش پرحجم این رویداد و برجسته سازی اعتراضات مردمی به بازداشت شیخ علی سلمان پرداختند و در عمده اخبار و تحلیل های مربوط به این موضوع، آن را اقدامی نادرست و تحریک کننده و بر خلاف اصول اساسی حقوق بشر دانستند.

استفاده از سیستم پایش نشریات فارسی مگیران (magiran) نشان می دهد که اساساً از ابتدای تحولات بحرین در چهارده فوریه 2011 تاکنون ، تقریباً هیچ روز کاری  نبوده که یک خبر، گزارش ، مصاحبه و یا تحلیل درباره تحولات بحرین (که حاوی انتقاد از رژیم آل خلیفه و یا حمایت از معترضان بحرینی بوده) در یکی از رسانه های مذکور درج نشده باشد.

به ادعای مقامات دولتی بحرین، معترضان بحرینی، با رسانه هایی نظیر العالم ( ایران) و المنار ( حزب الله لبنان) در ارتباطند. در آن سو، معترضان و فعالان شیعه مخالف دولت بحرین، ادعا می کنند که کریم فخراوی، یکی از معترضان شاخص، به دلیل این که یک شیعه ایرانی تبار بود، هدف سربازان آل خلیفه قرار گرفت.[4] (دارمی ، 1391 ، ص 192ـ193)

نتایج حاصل از یک تحقیق درباره نحوه بازتاب تحولات بحرین، یمن و سوریه در مطبوعات داخلی ایران که طی آن ده روزنامه مهم و پرمخاطب کشور در دوره شش ماهه از اول بهمن 89 تا آخر تیر 90 بررسی گردید ، بدین شرح است :

ـ درباره حجم مطالب (برحسب سانتی متر ستونی) ، بیش ترین حجم مطلب در مطبوعات کشور، به بحرین مربوط می شود که در 55/34 درصد اخبار به آن اشاره شده است.

ـ 75/28 درصد اخبار مطبوعات مذکور، مربوط به تحولات یمن بوده است.

ـ 59/25 درصد اخبار مطبوعات مذکور، مربوط به تحولات سوریه بوده است.

ـ بقیه اخبار ( 11/11درصد) مربوط به کشورهای منطقه به طور مشترک بوده است.

ـ نکته بسیار مهم این است که ارجاع به خبرگزاری دولتی بحرین بسیار کم بوده و به خبرگزاری دولتی یمن، هیچ ارجاعی نشده است. (محمدی زاده و اسدی، 1392 ، ص 312 و 319)

ایران علاوه بر اقدامات رسانه ای فوق، در 26 اردیبهشت 90 همایشی با عنوان «بحران بحرین ، آزمونی فراروی جامعه بین الملل» در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار کرد که این اقدام، نشان دهنده رویکرد کاملاً حمایتی ایران از انقلابیون بحرین به ویژه الوفاق است.

به عبارت دیگر می توان گفت که ایران درصدد بوده تا از مؤلفه های قدرت نرم برای اثرگذاری بر تحولات بحرین به طور اخص و معادلات منطقه به طور اعم استفاده حداکثری بنماید و در این زمینه تلاش می کند تا مردم این کشور به حقوق ضایع شده خود دست یابند. ( توتی و دوست محمدی، 1392، ص 213)

کاربست نظریه سازه انگاری

همان طور که در بخش نظری مقاله توضیح داده شد، نظریه سازه انگاری به تأثیر متقابل ساختار و کارگزار (یا کارگزاران) بر یکدیگر و هم چنین نقش مهم ساختارهای بین الاذهانی و هویت ها بر تعاملات بازی گران سیاسی می پردازد و بر آن تأکید می ورزد.

با عنایت به توضیحات و مصادیقی که در بخش های مختلف این مقاله آمد، به نظر می رسد ایران نیز بر اساس هویتی که از خود ( اسلامی، شیعی، ظلم ستیز، استکبار ستیز و مقابله با صهیونیست ها و مدافعان آن) و رژیم های آل سعود و آل خلیفه (سلطانی، فاسد، مستبد، ظالم و پیرو سیاست های منطقه ای امریکا و سازشکار با رژیم صهیونیستی) تعریف کرده و هم چنین نوع نگاهش به تحولات عربی در چهار سال اخیر و ساختار فعلی نظام بین الملل، تحولات بحرین را مصداقی بارز از بیداری اسلامی می داند و بر همین مبنا نیز سیاست خارجی اش را در قبال این تحولات طرح ریزی می کند.ْ

به عبارت دیگر، ایران بر مبنای اصول و ارزش های مصرح و بنیادی خود هم چون: ظلم ستیزی، مقابله با گسترش نفوذ و قدرت اسرائیل و هم پیمانان و حامیانش در منطقه، مقابله با قدرت یابی ایدئولوژی وهابی سعودی در جهان اسلام و حمایت از شیعیان منطقه و جهان، از اعتراض های مردمی در بحرین حمایت و تأیید می کند.

پرواضح است که این نوع برخورد ، بر مبنای آموزه های رئالیستی و یا ایده آلیستی نیست که برآمده از ساختار ذهنی شکل گرفته در نظام جمهوری اسلامی و نوع عینکی است که با آن تحولات منطقه را می نگرد و رصد می کند.

در همین زمینه، علاوه بر روش های سنتی دیپلماسی هم چون: مذاکره، اظهار نظر رسمی توسط وزیر و یا سخن گوی وزارت امور خارجه و غیره ، جمهوری اسلامی از ابزارهای قدرت نرم یعنی استفاده از رسانه های جمعی و فراگیر نیز نهایت استفاده را خواهد کرد تا از معترضان بحرینی و به ویژه جنبش الوفاق حمایت کند.

البته هم چنان که حاجی یوسفی (1390، ص161) نشان داده است، دولت دهم در رویکرد خود نسبت به مسأله بحرین، از منظری که با نگرش رهبری انقلاب اسلامی و رسانه های رسمی نظام زاویه داشت، به مسأله بحرین نگریست. وی نتیجه گرفته که دو دیدگاه در مورد تحولات منطقه وجود داشته است:

دیدگاه اول شامل مجلس شورای اسـلامی، نـهاد  رهبری ، قوه قضاییه و ائمه جماعات؛

دیدگاه  دوم  شامل قوه مجریه به خصوص رئیس جمهور است.

این دو دیدگاه باعث اتخاذ دو موضع گیری متفاوت و اقدامات مختلف در بین مقامات ایرانی در قبال تحولات شده  است .

دیدگـاه گـروه اول، در بـیانات صریح و شفاف آنان از نخستین روزهای این قیام ها قابل فهم است . این گروه از آغاز تحولات تاکنون، جنبش ها و تحولات خاورمیانه را  برگرفته  از  انقلاب اسلامی ایران می دانند و به دنبال اثبات این امر هستند که ریشه این تحولات بـرگرفته از انـقلاب اسـلامی ایران  و   هم چنین  انتفاضه فلسطین است؛ ماهیت آن ها اسلامی و مردمی و هدف آن ها رسـیدن به حکومت اسلامی  است. این  گروه، بیش تر از واژگان حرکت های مردمی، موج بیداری و هوشیاری مردم، بیداری اسـلامی، بـازگشت بـه ارزش های  اسلامی، انقلاب های منطقه و انقلاب مردمی برای توصیف تحولات استفاده کرده اند. مـوضع گیری این گـروه ، حـمایت بی چون وچرا از تحولات  منطقه  بوده است و آن را بیداری اسلامی می نامند و خواهان برقراری ارتباط با مردم مـنطقه و سـردمداران این تـحولات هستند. تشکیل کنفرانس های متعدد از یک  سو و تأسیس دبیرخانه دائمی با عنوان شورای مشورتی مجمع جـهانی  بـیداری اسلامی از سوی دیگر، عمده ترین اقدامات حامیان برداشت اول بوده است.

گروه دوم در ابراز نـظر و بـیانیه و مـوضع گیری بسیار محتاطانه و دیرتر از گروه اول و با ابهام عمل کرده است . در واقع ، این گروه با نگاه بـدبینانه، ریشـه و ماهیت تحولات را امریکایی ـ اسرائیلی می داند.

البته حاجی یوسفی اذعان داشته که این بـدین مـعنا  نـیست  که سیاست خارجی جمهوری اسـلامی در قـبال تـحولات منطقه خاورمیانه به شکل دوگانه عمل کرده، بلکه بدین معناست که هر برداشت، به نوعی کنش منجر شده، هر چند این کنش ها در  کل  در چـارچوبی هـماهنگ عـمل کرده است. به عبارت دیگر، مبنا و اصل یا اسـتراتژی سـیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران واحد است، اما از ابزارهای متفاوتی به سبب دو دیدگاه و برداشت مختلف استفاده  شده  است. (حاجی یوسفی، 1390، ص161)

باید به این جنبه مهم هم توجه داشته باشیم که استفاده از روش های سخت افزاری از قبیل تجهیز و تسلیح اعضای جمعیت الوفاق و یا آموزش اعضای آن برای مبارزه مسلحانه علیه رژیم آل خلیفه، موضوعیت ندارد و در صورت امکان نیز احتمالاّ نتیجه مؤثری نخواهد داشت و بالعکس، هزینه های سنگینی را به جمهوری اسلامی و هم چنین معترضان بحرینی وارد می کند و ممکن است فشارها را بر آن ها دو چندان نماید.

به عبارت دیگر، در حال حاضر به نظر می رسد توسل به روش های قدرت نرم و دیپلماسی عمومی، از جمله مهم ترین اجزای سیاست جمهوری اسلامی در قبال تحولات بحرین بوده و ایران در موقعیت فعلی منطقه، این روش را موثرترین نوع برخورد با بیداری اسلامی در این کشور می داند. این جهت گیری نیز بر مبنای ساختار بیناذهنی و هویتی است که ایران از امریکا و هم پیمانانش در منطقه تعریف کرده و به این نتیجه رسیده ، چنان چه وارد عرصه سخت افزاری حمایت از شیعیان بحرین شود، نه تنها با افزایش حساسیت ها ، فشارها بر آن ها زیاد می گردد ، بلکه این مسأله به پاشنه آشیلی جدی برای خود نظام جمهوری اسلامی در منطقه تبدیل خواهد شد و امواج تصنعی ایران هراسی و شیعه هراسی ایجاد شده توسط رسانه های غربی ـ عربی را تقویت خواهد کرد که در نهایت به ضرر منافع ملی جمهوری اسلامی خواهد بود.

در مقابل، رفتار عربستان با بحرین، در جهت افزایش امنیت نسبی و حفظ حیثیت ، پرستیژ و جایگاه خود در منطقه و مقابله با افزایش نفوذ و قدرت ایران در منطقه است. به نظر می رسد با تغییر دولت در ایران و عربستان ، به نوعی وضعیت بحرین وارد فضای تازه ای شد. از یک سو بعد از مرگ امیرعبدالله و به قدرت رسیدن ملک سلمان در عربستان که به شدت تحت تأثیر ولی عهد و فرزند جوان خود قرار دارد، با حمله به یمن و در پیش گرفتن سیاست افراطی به خصوص در حمایت از داعش فضای خاورمیانه به سمت رادیکالتر شدن حرکت کرد؛ اما از دیگر سو، با به قدرت رسیدن دکتر روحانی در ایران با شعار تعامل سازنده با جهان که در دل خود بازسازی روابط با کشورهای عربی را نیز به همراه داشت، به نوعی جهت گیری این دو بازی گر مهم در فضای بحرین دچار پیچیدگی شد. البته به دنبال شهادت نمر باقر النمر، روحانی برجسته شیعی در عربستان و قطع مناسبات دیپلماتیک عربستان با ایران ، وضعیت بحرین نیز احتمالاً ملتهب تر خواهد شد؛ البته قطع روابط بحرین با ایران (ایرنا 14/10/94) به تبعیت از عربستان، این پیام را با خود داشت که کشورهای حوزه جنوب خلیج فارس، در صدد جهت گیری جبهه ای در قبال ایران هستند. بی شک اگر رژیم بحرین رویکردی مشابه رویکرد عربستان در برخورد با رهبران شیعی بحرین در پیش گیرد؛ به تشنج مناسبات و عمیق تر  شدن شکاف ها در دو سوی خلیج فارس خواهد انجامید.

هرچند مواضع ایران در برابر مردم بحرین در جهت احقاق حقوق آن هاست و تنها به حمایت های سیاسی و معنوی محدود شده، عربستان این رفتار را تهاجمی تفسیر می کند. پرواضح است که این نوع رفتار عربستان نیز بر اساس ساختار شکل گرفته در ذهن رهبران عربستان از ایران و شیعیان منطقه تنظیم شده است (آموزه های سازه انگاری).

از سوی دیگر، باید توجه کنیم که در نظریه سازه انگاری، دولت ها هم چنان به عنوان واحدهای اصلی تحلیل باقی می مانند و بر همین مبنا، جمهوری اسلامی به عنوان یک بازی گر عاقل و باتدبیر، علی رغم تمام اتهاماتی که رژیم های بحرین و عربستان (در قبال تحولات بحرین) به آن مبنی بر تحریک معترضان وارد می کنند، یک سطح حداقلی از روابط و مناسبات را با دولت مستقر در بحرین و هم چنین عربستان حفظ کرده و به قطع کامل روابط دست نزده است. اما در عین حال جمهوری اسلامی بر مبنای ساختار بین الاذهانی که بین ایران و رژیم آل خلیفه وجود دارد، به حمایت سیاسی، دیپلماتیک و رسانه ای از معترضان بحرینی می پردازد.

نتیجه

نظریه سازه انگاری یکی از بهترین دستگاه های نظری برای تحلیل راهبرد جمهوری اسلامی در قبال تحولات بحرین است؛ البته این بدان معنا نیست که نظریه مذکور می تواند تمام ابعاد و وجوه موضوع مذکور را به طور کامل و دقیق بررسی کند.

از آن جا که جمهوری اسلامی خود یک رژیم هویتی (اسلامی، شیعی، مردم سالار، ظلم ستیز و استکبار ستیز) است و در عین حال، عربستان به عنوان مهم ترین رقیبش در منطقه و به ویژه در قضایای بحرین نیز بر مبنای مؤلفه های هویتی (عربیت، ترویج وهابیت، مقابله شدید با تفکر شیعی، ایران هراسی و ...) تصمیم گیری و اقدام می کند، استفاده از نظریه ای که بر نقش هویت ها و تأثیر آن بر روابط و تعاملات بین المللی تأکید کند، می تواند تا حدود زیادی کارساز و مفید باشد. در این بحث، نوع نگاه معترضان بحرینی و به ویژه جنبش الوفاق که نقش محوری و هماهنگ کننده اصلی این جنبش را دارد، به مسأله فلسطین هم بسیار تأثیرگذار است. رهبران جمهوری اسلامی، بارها تأکید کرده اند که ملاک اصیل و مقبول بودن یک حرکت و جنبش اسلامی از نظر آن ها، نوع نگاه آن حرکت به مسأله فلسطین است.

معترضان بحرینی و در صدر آن ها اعضا و حامیان جنبش الوفاق، ماهیتی ظلم ستیزانه، استکبار ستیزانه و ضداسرائیلی دارند و در مواضعشان نیز بر این امر تأکید می کنند. از سوی دیگر، مخالفان این معترضان یعنی رژیم آل خلیفه و حکم رانان عربستان، نگاه مثبتی به فلسطینیان نداشته و حتی بعضاً روابط پشت پرده ای نیز با اسرائیل برقرار کرده اند. آن ها هم چنین با بزرگ ترین حامی و شریک راهبردی اسرائیل در عرصه بین المللی (امریکا) ، روابطی عمیق دارند. حضور ناوگان پنجم نیروی دریایی امریکا در بحرین، مؤید این مدعاست.

علاوه بر این مسأله، تصریح قانون اساسی و رهبران ارشد نظام جمهوری اسلامی بر دفاع از مستضعفان و جنبش های رهایی بخش اصیل و به ویژه اسلام گرایانه، ایران را بر آن داشته تا با استفاده از ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک و رسانه ای به حمایت از قیام مردم بحرین بپردازد.

در عین حال، نباید از نقش عامل شیعی و هم چنین پیشینه بحرین غافل شد که در دوره ای از قبل از انقلاب اسلامی، تحت حاکمیت ایران بوده. البته این عامل به عنوان فشار افکار عمومی داخل ایران برای حمایت سیاسیون از اعتراضات مردم بحرین عمل می کند و شاید در مواضع رسمی چندان ظهور نداشته باشد.

در مجموع باید اشاره کرد که تأثیر هویت ها و هم چنین تأثیر متقابل ساختار بر کارگزار ( نظام بین الملل و حضور امریکا در منطقه) بر کارگزار ( جمهوری اسلامی) در موضع گیری ایران در قبال تحولات بحرین، امری انکار ناپذیر و مشهود است.

البته با روی کار آمدن ملک سلمان در عربستان و تشدید هویت سلفی وهابی در جهت گیری سیاست خارجی این کشور، دلگرمی بحرین برای مقابله و سرکوب بیش تر شیعیان افزایش یافت. با روی کار آمدن دولت یازدهم در ایران که با شعار تعامل سازنده با جهان و حل مسأله هسته ای همراه بود و در عین حال با کارشکنی ها ی عربستان نیز مواجه شد، رویکرد رسمی در قبال بحران بحرین تحت تأثیر رویکرد تخریبی عربستان در چالش قرار گرفت. با مرگ تعداد زیادی از حجاج در منی و اعدام شیخ نمر در عربستان ، وخامت روابط دو سوی خلیج فارس بیش تر شد تا به قطع روابط رسمی عربستان و بحرین با ایران انجامید.

جهت گیری کشورهای دو سوی خلیج فارس، حاکی از عامل مهم نگرش های عقیدتی و ایدئولوژیک است و این چارچوب نظری مقاله حاضر را تأیید می کند. به نظر می رسد تغییر در این رویکرد و جهت گیری ایران در قبال کشورهای جنوب خلیج فارس و از جمله بحرین نیز منوط به تغییر در همین نگرش هاست. البته خسارت ها و زیان های اقتصادی و سیاسی ناشی از ناکامی های عربستان در سوریه و عراق و شکست های داعش از یک سو و کاهش شدید درآمد های نفتی این کشور نیز در سمت گیری عربستان در منطقه بی تأثیر نخواهد بود. اما در مقابل، در صورت حل موفقیت آمیز مناقشه هسته ای ایران و غرب احتمالاً انرژی ایران را برای فعالیت بیش تر در منطقه خلیج فارس آزاد خواهد کرد؛ ضمن این که تغییر محسوس رویکرد غرب در قبال بحران سوریه، امکان تغییر هرچند اندک نگرش ها در قبال سیاست های عربستان را نیز افزایش داده، هرچند با توجه به موقعیت بحرین به منزله پایگاه نظامی امریکا، این تغییرات احتمالی راهبردی نخواهد بود.

پی نوشت:

[3]. وی ضمن نگارش مقالات متعدد در زمینه تحولات کشورهای عربی ، کتابی با عنوان فرهنگ رجال معاصر بحرین ( انتشارات عظام، 1390) نیز نگاشته است.

[4].  شیعیان بحرینی، با ریشه ایرانی، نزدیک به 10٪ از شیعیان بحرین را تشکیل می دهند.

مراجع

ابراهیمی، نبی الله، «تأثیرشبکه هایاجتماعیوکانال هایماهواره ایدروقوعوتکوین انقلاب های عربی»، بیداری اسلامی در جهان عرب، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1392.
آدمی، علی، محمدرضا موسوی  و حسینعلی توتی، «تحولات انقلابی بحرین و تعارضات مذهبی و ژئوپلیتیکی ایران و عربستان»، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین المللی، ش10،  1391 .
افضلی، رسول، محمدباقر قالیباف، زهرا پیشگاهی فرد و مهدی میرزاده کوهشاهی، «پیامدهای راهبردی تغییر رژیم و برقراری دموکراسی در بحرین» ، فصلنامه مطالعات راهبردی، ش59، بهار 1392.
بحرانی، مرتضی، جنبش های سیاسی ـ اجتماعی بحرین، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، 1381.
پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری اسلامی ایران  president.ir.
توتی، حسینعلی و احمد دوست محمدی، «تحولات انقلابی بحرین و بررسی راهبردهای سیاست خارجی ایران در قبال آن»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی انقلاب اسلامی، سال دهم، ش33، تابستان 1392.
جعفریان، رسول، جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم، انصاریان، 1371.
 جکسون، رابرت و سورنسون، گئورک، درآمدی بر روابط بین الملل، ترجمه مهدی ذاکریان، احمد تقی زاده و حسن سعید کلاهی، چاپ چهارم، بنیاد حقوقی میزان، 1393.
حاتمی، محمدرضا و علی بغیری، «جنبش های اسلامی بحرین»، در:  دائرهالمعارفجنبش های اسلامی، به اهتمام محمدرضا حاتمی و مرتضی بحرانی ، ج4، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1392
حاجی یوسفی، امیرمحمد، «ایران و انقلاب های 2011 خاورمیانه:  برداشت ها و اقدامات «،  مجله مطالعات انقلاب اسلامی، ش 28، بهار 1391.
خبرگزاری ایسنا، 1 مهر 1392.
دارمی ، سلیمه ، «دشواری های بحرین در مسیر اصلاحات»[1] در کتاب بیداری اسلامی 2 (مطالعات موردی)، انتشارات مؤسسه ابرار معاصر، 1391.
دلاورپور اقدم، مصطفی و سعید فردی پور، خیزش های مردمی منطقه و ملاحظات امنیتی جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، 1390.
راثی، علی، «مطالعه تطبیقی سیاست خارجی ایران و عربستان در قبال تحولات بیداری اسلامی (مطالعه موردی بحرین و سوریه) «، 465 http://iranbazgoo.persianblog.ir/post،17 دی 1392.
سایت اطلاع رسانی مقام معظم رهبری، اول فروردین 1390.
سایت اینترنتی مطلع الفجر به نقل از خبرگزاری رسمی بحرین (بنا)، 30 اردیبهشت 1392، انتقاد شورای همکاری از مواضع معاون وزیر امور خارجه ایران درباره بحرین.
 سایت تابناک، 12 دی 1393.
سایت خبر و تفسیر برون مرزی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 10/10/1393، http//news.irib.ir/news/iran/item/60399.
شکوه، حسن، درآمدی بر زمینه ها و پیامدهای اقتصادی بیداری اسلامی در خاورمیانه، کتاب بیداری اسلامی2، مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، تهران، 1391.
 فرازمند، محمد، گزارش همایش بحرین مجله روابط فرهنگی، پیش شماره 2، تیر 1390.
فقیه حقانی، موسی، مجموعه مقالات همایش بیداری اسلامی، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1390.
فولر، گراهام و فرانکه، رندرحیم، شیعیان عرب، مسلمانان فراموش شده، ترجمه خدیجه تبریزی، قم، انتشارات شیعه شناسی، 1384.
قربانی شیخ نشین، ارسلان و رضا سیمبر، بیداری اسلامی، عوامل، مسائل و چشم انداز، دانشگاه امام صادق، 1393.
قنبرلو، عبدالله، نقش کنش گران فراملی در جنبش های 2011 جهان عرب، بیداری اسلامی در جهان عرب، به اهتمام سعید فرزاد پور، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1392.
قوام، سیدعبدالعلی، روابط بین الملل نظریه ها و رویکردها، انتشارات سمت، تهران، 1384 .
کاظمی دینان ، سیدمرتضی، «بررسی نحوه پوشش خبری تحولات بحرین در شبکه پرس تی وی در بازه زمانی یکم شهریور تا 29 دی ماه 1393 «، اداره کل نظارت و ارزیابی خبر و برنامه های سیاسی صدا و سیمای جمهوری اسلامی.
 کاظمی دینان، سیدمرتضی، «ریشه یابی تحولات اخیر بحرین و رویکرد رسانه های غربی و عربی به آن»، چکیده مقالات اولین کنفرانس علمی عدم تعهد، فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش های روابط بین الملل، تهران، 1391.
 کاظمی دینان، سیدمرتضی، علل خیزش شیعیان عرب حاشیه جنوبی خلیج فارس (عربستان سعودی، بحرین و کویت) ، قم، انتشارات شیعه شناسی، 1388.
گریفیتس، مارتین، روچ، استیون وسولومون اسکات (2009)، پنجاه متفکر بزرگ روابط بین الملل، ترجمه علی رضا طیب، نشر نی، 1392.
«گزارش همایش بحران بحرین؛ آزمونی فراروی جامعه بین الملل»، ماهنامه روابط فرهنگی، سال اول، ش2، تیر 1390. http://albainah.com/index.aspx?function=Item&id=7269&lang.
گنجی ارجنکی، عبدالله، موج سوم بیداری اسلامی، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، 1388.
متقی زاده، زینب، جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم، شیعه شناسی، 1387.
محمدی زاده، فاطمه و عباس اسدی، «نحوه بازتاب تحولات بحرین، یمن و سوریه در مطبوعات ایران، فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال دهم، شماره 33، تابستان 1392.
مظفری، فرشته، «جایگاه قدرت نرم در استراتژی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال سوم، ش8 ، تابستان 1384.
معد الورقه و عقیل بن محمد المقطری، «التقلقل الایرانی فی الخلیج»، مؤتمر الثالث لرابطه العلماء المسلمین،16-18 صفر 1435 ، فی الاستانبول بترکیا.
ناصر زاده، هوشنگ، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، انتشارات بابک، 1378.
نجفی ، محمدصادق و غلامحسین بلندیان، «تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر شکل گیری بیداری اسلامی در کشور بحرین»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال دهم ، ش33، تابستان 1392.
نیکو، حمید، تابستان، «ماهیت شناسی سیاسی شیعیان بحرین»، فصلنامه پانزده خرداد، دوره سوم، سال نهم ، ش32، 1391.
هاشمی  نسب، سید سعید، «بحران بحرین»، فصلنامه پژوهش های منطقه ای، ش5، پاییز و زمستان 1389.
وکاله انباء البحرین (بنا)، البرلمان العربی ینتقد تصریحات عبداللهیان بشأن البحرین ویعتبرها تدخلا سافرا فی الشأن المحلی ، 22/5/2013.

41. Abdulhadi Khalaf, Political Reform In Bahrain, end of a road?, Middle East International (http://meionline.com/features/194.shtml), February 19, 2004.

42. http://www.shia-news.com/fa/news 29 فروردین 1394

43. Kamrava, mehran, Mediation and Saudi foreign policy, October, 2012, Published for the Foreign Policy Research Institute by Elsevier Ltd, winter 2013.

45. Wendt. A, anarchy is what states make of it, international organization, 1992.

[1].  عنوان اصلی گزارش گروه بحران بین الملل (که یک سازمان غیر دولتی است) درباره بحران بحرین عبارت است از:

International Crisis Group “popular protest in north Africa and the Middleeast (viii):   Bahrans rocky road to reform”. Middle East/ North Africa report, No.111, (July 28, 2011)

نویسندگان:

حسن مجیدی: دانشگاه امام صادق ع 

سیدمرتضی کاظمی دینان: دانشجوی دکتری تخصصی روابط بین الملل

فصلنامه شیعه شناسی شماره 56

انتهای متن/