کد خبر ۳۹۴۶۷ انتشار : ۳ بهمن ۱۳۹۵ ساعت ۱۰:۰۴

هوای پاک، مسیله و حوزه آبخیز دریاچه نمک قم

عباس جعفری دکترای برنامه ریزی محیط زیست طی یادداشت مفصلی به بیان تلخ و شیرین مباحث مربوط به حوزه آبخیز دریاچه نمک و دریاچه مسیله پرداخته است.

در یادداشت جعفری چنین آمده است: به عقیده بسیاری از کارشناسان و فعالان محیط‌زیستی، یکی از مناطقی که بحرانی‌ترین شرایط را در بین حوزه‌های آبخیز کشور دارد، حوضه آبخیز دریاچه نمک است که به دلیل گذر از حدود تاب‌آوری و براثر فشارهای واردشده بر اکوسیستم‌های حساس و شکننده آن از جمله تالاب‌ها و مناطق بیابانی و کویری واقع در دشت مسیله که در منتهی الیه حوضه آبخیز قرار گرفته است، سلامت اکولوژیکی استان قم و استان‌های مجاور را بشدت تهدید می کند.

از چالش بزرگ محیط‌زیستی حاصل از توسعه غیراصولی و ناپایدار و عدم مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح در استفاده از منابع آبی سطحی و زیرزمینی حوضه آبخیز دریاچه نمک، می‌توان به انتشار وسیع گردوغبار و ریزگردها، تغییر اقلیم، شور شدن آب‌وخاک، از میان رفتن زیست‌بوم‌های طبیعی، نشست و رانش زمین، نابودی کامل کشاورزی، تخلیه روستاها و افزایش هزینه توسعه شهرها اشاره کرد که از مهم‌ترین پیامدهای این بحران بر هفت استان مهم کشور است و امنیت انسانی (اقتصادی و اجتماعی) این جوامع را به‌شدت تهدید می‌کند.

در سنوات اخير اعمال سیاست‌گذاری یک‌طرفه از سوي دستگاه‌های استان‌های بالادست زيرحوزه‌های فوق‌الذکر، اثرات اكولوژيكي، زیست‌محیطی و هيدرولوژيكي بسيار مخربي بر مناطق پایین‌دستی اين زيرحوزه‌ها داشته است كه در اين ميان، استان قم به دليل استقرار در ناحيه منتهی‌الیه اين زيرحوزه‌ها، بيشترين آسيب را متحمل گرديده بطوريكه در اغلب دشت‌های استان، در طول سنوات اخير، علاوه بر افت بيش از ده متري سطح آب زيرزميني، شاهد افت شديد كيفي منابع آب زيرزميني هستيم، و بر اساس اندازه‌گیری‌های اخير، هدايت الكتريكي آب زيرزميني در مناطقي از دشت قمرود، در طول ٥سال اخير، از عدد ٦٠٠٠ به بيش از ٩٠٠٠ دسي زيمنس بر متر افزایش‌یافته است؛ اين امر تا حد زيادي مي‌تواند ناشي از پيشروي سفره‌های آب‌شور زیرسطحی درياچه نمك باشد كه درنهایت نابودي دائمي سفره‌هاي آب زيرزميني منطقه را در پي خواهد داشت.

همچنين، روند فزاينده افت سطح آب زيرزميني، نشست سطح زمين را در پي خواهد داشت كه اين امر، علاوه بر خطرات ناشي از تخريب سکونت گاه ها، درنهایت نابودي دائمي سفره آب زيرزميني را در پي خواهد داشت.

میانگین بلند مدت دو رودخانه مهم این دشت، قمرود و قره چای با 500 میلیون متر مکعب آورد سالانه به حدود صفر رسیده است. از طرفی میزان مصارف آب در سطح استان در زمان مشابه به دو برابر افزایش یافته است. سرانه مصرف آب در کشاورزی در هکتار در زمان مشابه نیز 35% افزایش داشته است و با ادامه این روند طی یکی به سرعت به سمت پایان یافتن آب استراتژیک استان حرکت می کنیم.

بروز عوامل مذكور و متعاقب آن قطع ورودي رواناب‌ها و حقابه هاي قانوني كشاورزان و به‌تبع آن برداشت از منابع آبي جايگزين، نظير منابع آب زيرزميني، استان قم را در معرض بحران آبي و شرايط خشک‌سالی دائمي و افت شديد كمي و كيفي منابع آبی قرارداد است. دراین‌بین دشت بزرگ مسیله قم به دلیل استمرار روند افت سطح آب زیرزمینی در منطقه درنتیجه بهره‌برداری بیش‌ازحد از منابع آب زیرزمینی و همچنین کاهش قابل‌توجه ورودی آب‌های سطحی به دلایلی که در بالا گفته شد و با توجه به اینکه کلیه آوردهای روان آب‌های سطحی و سفره‌های زیرزمینی حوزه آبخیز دریاچه نمک درگذشته به دشت بزرگ مسیله قم سرازیر می‌شده است، کانون اصلی بحران‌ساز این حوضه می‌باشد.

آمارها نشان می‌دهد که در سال 1354 تعداد213 چاه عمیق و نیمه عمیق در استان قم بوده است و در سال 1388 تعداد چاه‌ها به 1394 حلقه رسیده است، به عبارتی طی 3 دهه، تعداد چاه‌ها 9 برابر شده است. حال‌آنکه ورودی به سفره‌ها به‌شدت کاهش‌یافته است و این خوش‌بینانه‌ترین قضاوت در این خصوص است. چه‌بسا آمارهای واقعی بسیار وحشتناک‌تر باشد.

گسترش مناطق تفریحی و ایجاد باغ‌های ویلایی و احداث صدها استخر بسیار بزرگ در مناطق ییلاقی قم، فشار دیگری را بر باکیفیت‌ترین آب منطقه قم(آب شیرین) وارد نموده است. از طرفی بر اساس آمارهای منتشرشده کل آب استحصالی استان قم 1072 میلیون مترمکعب است که از این مقدار 7 درصد (75میلیون مترمکعب) به مصرف شرب و بهداشت، حدود 11 میلیون مترمکعب در بخش صنعت و معدن و بخش عمده آن یعنی 986 میلیون مترمکعب آن در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. این بدان معنا است که 92درصد آب این استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. بدین ترتیب آب سرانه هر فرد در استان قم سالیانه حدود 890 مترمکعب در بخش‌های سه‌گانه می‌باشد که با احتساب آب مجازی وارد و صادرشده در قالب مواد غذایی و کالا به استان قم سرانه مصرف برای هر فرد به حدود2400 لیتر می‌رسد.

بر اساس گزارش های منابع معتبر، مجموع ورودی آب به دشت قم 196 میلیون مترمکعب (شامل نفوذ بارندگی، نفوذ جریان سطحی، برگشت از کشاورزی و برگشت از شرب و صنعت) و مقدار تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی 370 میلیون مترمکعب بوده است که کسری 174 میلیون مترمکعبی مخازن را نشان می‌دهد که نمود عینی آن پایین رفتن سالانه سطح آب‌های زیرزمینی است. نسبت مصرف به منبع (R/C) در استان قم 9/1 است که فاصله بسیاری از این نسبت در حد تاب‌آوری 4/0 R/C در شرایط توسعه پایدار دارد که واقعاً فاجعه‌آمیز است.

طی سال‌های اخیر بر اساس هیدرو گراف واحد، سطح آب زیرزمینی این دشت افت قابل ملاحظه ای داشته است. این هیدرو گراف دارای سیر نزولی بوده و این روند به‌وضوح نمایانگر وضعیت بحرانی سطح آب زیرزمینی در این دشت می‌باشد. متأسفانه درنتیجه برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی، دو مخروط افت در حال گسترش به وجود آمده و ادامه این روند موجب معکوس شدن جهت جریان از سمت کاشان و دریاچه نمک به‌طرف این دشت و نهایتاً هجوم آب‌شور شده است. اثرات آن به‌صورت شور شدن ناگهانی و سریع آب چاه‌های واقع در منطقه قابل‌مشاهده است.

بنا بر اعلام منابع رسمی در حدود 17 میلیون متر مکعب آب فراشور سالانه از سمت دریاچه نمک به دشت قم وارد می گردد. این میزان باعث شور شدن اراضی از سمت دریاچه به سمت شهر قم خواهد شد آب مذکور در حقیقت حقابه زیست محیطی دریاچه نمک بوده که سالانه از آن کسر شده و عوارض زیست محیطی القای ریزگردها را در بر خواهد داشت.

پیش‌بینی می‌شود این چالش‌های زیست‌محیطی سبب خشک شدن کامل تالاب‌های دشت مسیله قم شود و موجب حذف زیستگاه‌های ارزشمند آن شود و در ادامه شاهد کویری از نمک باشیم که شاید در ابتدا بلور ببندد، اما در یک دوره کوتاه‌مدت چندساله پودر شده و به همراه باد، مناطق اطراف خود را می‌پوشاند. متأسفانه مدیریت و برنامه‌ریزی در توسعه منطقه و حدود رشد اقتصادی و اجتماعی آن در جهت رضایت‌مندی مصرف‌کنندگان به نحوی پیش می‌رود که اتمام منابع آبی را در پی خواهد داشت و با قربانی شدن این منابع در موازنه قرار نمی‌گیرد.

نظر به آنچه دراین نوشتار آمد و ذکر این موضوع که بیشترین مصرف منابع آبی در بخش کشاورزی صورت می گیرد، با علم به اینکه عملا حق آبه ها در حال حاضر قطع شده است و احقاق آنها نیز پس از سال ها، تقریبا ممکن نیست، اولین و مهمترین الویت در کنترل بحران های حوزه آبخیز دریاچه نمک و به ویژه در محدوده دشت مسیله قم و تالاب های آن، در کنار ارائه راهکارهای مدون و کارآمد جهت حفظ معیشت و درامد پایدار بومیان منطقه، اصلاح الگوی های کشاورزی در همه بخش های آن اعم از زراعت، باغبانی و دامپروری می باشد. لذا راهکار های ارائه شده باید تلاش کند که جوامع بومی منطقه بتوانند با بهرمندی حقوق انسانی لازم به کسب یک درآمد مطمئن و مکفی امیدوار باشند، از جمله از مهمترین راهکار های پایداری جوامع بومی در منطقه در کنار الویت تغییر الگوی کشاورزی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم، کمک به اقتصاد خانواده ها و ایجاد و آموزش مشاغل خانوادگی با وام های بدون بهره و تضمین خرید محصولات تولیدی آنها، آموزش هدفمند جوامع بومی در جهت تغییر الگوی کشت بویژه تغییر الگوی در آمدی از کشاورزی به اکوتوریسم و دامپروری و توسعه صنایع تبدیلی کشاورزی و همچنین کشت گیاهان دارویی، کشت گیاهان شورزی، پرورش دام های بومی منطقه از جمله شترداری و صنایع دستی و در نهایت تمهیدات بهداشتی برای ساکنین در منطقه در شرایط بحران و اضطرار کمبود منابع آبی و گسترش بیماریها، می تواند باشد.

از طرفی هر اکوسيستم داراي ساختار و عملکرد مربوط به خود است، ساختار اکوسيستم مربوط به مجموع گونه‌ها، ترکيب، جمعيت، ساختار جامعه و روابط دروني آنها و فرم آب، هوا و خاک و زيستگاه گياهان و جانوران است، با توجه به اینکه يکي از حياتي ترين مواردي که در ارائه سازوکارهای محیط زیستی و مقبولیت آن توسط جوامع محلی به آن احتياج هست، شفاف سازي و اطلاع رساني وضعیت موجود در منطقه است، بيان آمارهای وضعیت محیط زیستی منطقه برای جوامع بومی، هر چند ناخوشايند، اولين قدم در راه مديريت صحيح است زیرا هنوز هم بسیاری از ساکنین منطقه آنطور که باید و شاید موضوع را جدی نگرفته اند، برای نجات دشت مسیله و کنترل بحران های دریاچه نمک، اصولا باید با عزم ملی و مشارکت همه نهادها و بویژه توسط مردم محلی صورت گیرد که در بالادست تالاب ها زندگی می کنند. بدون آموزش مردم محلی عملاً هیچ کاری برای نجات دشت مسیله و تالاب های آن نمی توان انجام داد. ضمن اینکه تشکیل کارگاهای آموزشی متعدد باحضور مردم و جوامع محلی ساکن در عرصه های تالابی و همچنین کارکنان ادارات و سازمانهای دولتی مرتبط محلی، استانی، مرکزی و سازمانهای داوطلب فعال در زمینه مسائل زیست محیطی و همچنین مشارکت مردم در تصمیم گیری و اجرای پروژه های احیای تالاب های دشت مسیله بسیار می تواند موثر باشد که این مهم با تشکیل سمن های محیط زیستی توسط جوامع محلی می تواند صورت گیرد.

مسئول کارگروه کشاورزی و منابع طبیعی بسیج مهندسین کشاورزی سپاه علی ابن ابی طالب(ع) قم

شماره پیامک قم نا: 50001717150598رایانامه: info@Qumna.com