ابزارهای قدرت نرم در حوزه مردم – مردم

3. رابطه امر به معروف و نهی از منکر با قدرت نرم اجتماعی

امربه ‌معروف و نهی‌ازمنکر در سه مرتبه «قلبی»، «زبانی» و «عملی» صورت می‌پذیرد. هریک از این مراتب سه‌گانه به نوبه خود دارای مراحلی هستند که لازم است توسط امر و نهی کنندگان رعایت شوند.

3-1.ظهور قلبی: امر و نهی کننده در برابر ترک معروف یا انجام منکر، به گونه ای برخورد می کند که نشان‌گر ناراحتی قلبی‌ اوست و به مخاطب می فهماند که چرا معروف و کار پسندیده ای را ترک کرده و یاگفتار و رفتار زشتی را مرتکب شده است. ظرافت کار در این است که در همین مرتبه لازم است اظهار ناراحتی از مرحله ضعیف آن صورت پذیرد. در هرمرتبه، واجب است به درجه پائین‌تر آن اکتفاء کند وآسان‌تر آنرا انجام دهد به‌ویژه درصورتی‌که انجام مرحله شدیدتر، موجب هتک حرمت طرف مقابل شود، در این صورت تجاوز از مقدار لازم جائز نیست.کسانی که در این مرتبه اقدام به امر و نهی می‌کنند باید توجه داشته باشند که کدام مرحله از مراحل یاد شده تاثیرگذاری ویا بازدارندگی بیشتری نسبت به مخاطب دارد.

3-2. ظهور زبانی:بهره گیری از قدرت زبان و بیان یکی از دستورات اسلام برای اصلاح وضعیت نامطلوب کسانی است که به وظایف شرعی یا قانونی خود عمل نمی کنند و یا مرتکب اعمالی ناشایست می شوند؛ این امر باید با ظرافت خاص و رعایت همه آنچه که در تامین هدف کمک می کنند صورت پذیرد(نک.موسوی خمینی، بی تا :478،مساله6).

3-3. ظهور عملی: همواره اقلیتی از افراد وجود دارند که امر و نهی‌ قلبی و زبانی تأثیری در آنان ندارد در چنین حالتی لازم است که از قدرت سخت یعنی زور بهره گرفت.«اگر علم یا اطمینان داشته باشد که مقصود با دو مرتبه قبلی حاصل نمی‌شود واجب است به مرتبه سوم که مرتبه اعمال قدرت است منتقل شود البته با رعایت مراتب نرم‌تر آن» (موسوی خمینی، بی تا:480، مسئله 1).

از آنجا که در این مرتبه، از قدرت فیزیکی استفاده می شود، این مرتبه خارج از مقوله قدرت نرم و بحث ما خواهد بود. افزون بر این،در حال حاضر و با وجود دولت اسلامی و نهادهای انتظامی و قضایی خاص، امر و نهی عملی نظیر گرفتن، حبس کردن، زدن و اقداماتی از این قبیل در صلاحیت افراد مسئول می باشد و وظیفه آمران و ناهیان فقط امر و نهی قلبی و زبانی است به‌ویژه در مواردی که جلوگیری از منکر مستلزم تصرف در اموال انجام دهنده منکر یا تعزیر یا زندانی کردن وی و نظایر اینها باشد (ر.ک. خامنه‌ای، 1420، ج 1: 190 و 191).

کاملا روشن است که اقدام عملی افراد برای نهی‌ازمنکر در بسیاری از موارد، باعث به هم ریختن نظم اجتماعی خواهد شد و دلیلی وجود ندارد که با حضور نهادهای امنیتی و قضایی آموزش دیده که مبارزه با منکرات و مرتکبان آن را در دستور کار خود قرارمی دهند، افراد عادی وارد این مرحله شوند؛چنین اقداماتی وظیفه مقامات صلاحیتدار دولتی است مگر آنکه منکر از مواردی باشد که در هر شرایطی باید از وقوع آن جلوگیری کرد مانند قتل انسان بی‌گناه یا تجاوز به نوامیس مسلمانان و یا آنکه در زمان وقوع منکر، دسترسی به مقامات انتظامی و قضایی ممکن نباشد.بدین ترتیب ما زمانی که امر به معروف را به عنوان قدرت نرم مورد مطالعه قرارمی دهیم،  به مرحله اول و دوم آن نظر داریم.

از میان مراتب یاد شده، مخاطب امرو نهی در مرتبه قلبی، به طور معمول افرادند نه اجتماع و به بیان دیگر این مرتبه بیشتر کاربرد فردی دارد تا اجتماعی در حالی که در مرتبه زبانی و عملی،  امر و نهی شونده هم فرد است و هم گروهی از افراد. در تمامی این موارد میزان تاثیرگذاری یا به تعبیر دیگر میزان قدرت نرم یا سخت به چند عامل بستگی دارد؛ شخصیت و میزان مقبولیت امر و نهی کننده، تعداد امر و نهی کنندگان و تکرار امر و نهی همگی در این زمینه نقش آفرینی داشته و باید در کنار آنچه در قسمت مولفه های تاثیرگذار بر قدرت نرم اجتماعی (3-2) اشاره شد، مورد توجه قرارگیرند. جدول زیر بیانگر همین واقعیت است.

 جدول فوق این واقعیت را نمایان می سازد  که در امر به معروف، شخصیت و میزان مقبولیت امر و نهی کنندگان در هر مرتبه (قلبی یا زبانی) یکی از عوامل مهم در پذیرش مخاطبان می باشد و قدرت نرم پیوندی وثیق با شخصیت و میزان مقبولیت آمران و ناهیان دارد و بر همین اساس سیاست گذاری در این مقوله باید بر استفاده هر چه بیشتر از انسانهای خوشنام که دارای محبوبیت زیادند متمرکز گردد.

سرمایه گذاری بر روی گروههای مرجع و نخبه همانند روحانیان، فرهنگیان، هنرمندان و ورزشکاران، بازدهی غیر قابل انکاری را به دنبال خواهد داشت و در مقایسه با به کارگیری سیاهی لشکر برای امرو نهی به مراتب موفق تر عمل خواهد کرد؛ این امر به معنای نادیده گرفتن مسوولیت شرعی یکایک افراد جامعه در قبال ترک معروف یا انجام منکر نمی باشد.

4. رابطه حوزه های نظارت عمومی با قدرت نرم اجتماعی

جایگاه نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر در اسلام به اندازه ای است که به فرموده امام باقرعلیه السلام«واجبات الهی با امر به معروف و نهی از منکر برپا داشته می شود، در پرتو آن راهها امنیت پیدا می کنند، راه درآمدهای حلال هموار می شود، از ستم جلوگیری می شود، زمین آباد می گردد، از دشمنان انتقام گرفته می شود و امور اصلاح می گردد»(کلینی، 1365، ج5 : 56).آثار فراوانی که بر چنین نظارتی مترتب می شود نشان دهنده دامنه بسیار گسترده امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

نظارت مردمی حوزه های مختلفی نظیر شئون اسلامی، حقوق شهروندی، امنیت و انضباط اجتماعی، بهداشت عمومی، حفظ محیط زیست و حفظ اموال عمومی رادربرمیگیرد و به تعبیر دیگر شامل تمامی حوزه های زندگی اجتماعی می شود؛ در تمامی این حوزه ها، این وظیفه بر روابط مردم با یکدیگر، مردم با دولت و دولت با مردم نیز سایه می افکند.قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با الهام از آموزه دینی امر به معروف ونهی از منکر، به درستی به هر سه محور تصریح کرده است. به موجب اصل هشتم قانون اساسی، «در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت.

زمانی که قرآن می فرماید «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّه أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» (آل عمران:110) به خوبی می توان ازآن استفاده کرد که «مسلمانان مسئول اصلاح تمام جوامع بشرى هستند-أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ(قرائتى، 1383، ج2: 130).این گستره وسیع از نظارت، نشان می دهد که چه قدرت فراوان و شگرفی در تاسیس اسلامی امر به معروف و نهی از منکر نهفته است و این دو فریضه به فراموشی سپرده شده از چه ظرفیت بزرگی برای تاثیرگذاری در روند توسعه اخلاقی- اجتماعی و اقتدار عمومی برخوردارند.

اگر فرهنگ را مهمترین مولفه قدرت نرم به شمار آوریم، و نمودهای اسلامی آن را در فرهنگ شهادت، فرهنگ مقاومت، فرهنگ قناعت، فرهنگ معنویت، فرهنگ عزت مندی و فرهنگ توانمندی علمی سراغ گیریم، تمامی آنها می توانند از یک آبشخور سیراب شوند و آن امر به معروف و نهی از منکراست زیرا تمامی موارد یاد شده مصادیقی از معروف های سفارش شده در اسلام اند (نک.کوک، 1384، ج1: 876).

5. ابزارهای قدرت نرم اجتماعی

در دنیای امروز با توجه به پیچیدگیها و اقتضائات خاص آن، باید بر این مهم تمرکز نمود که چه ابزارهایی می‌توانند ارزشهای دینی را با سرعت و سهولت در میان مردم رواج داده و افکار عمومی را بدانها متمایل سازند. شناسایی این ابزارها و به کارگیری آنها، بهره گیری توامان از توان و ظرفیتهای مردم و دولت، ضرورت سیاستگذاری، برنامه ریزی و هماهنگ سازی،همگی باید در این راستا مورد توجه قرارگیرند.

5-1. ابزارهای قدرت نرم در حوزه مردم – مردم

الف.پایگاههای دینی (مساجد و حسینیه‌ها)

مساجد را به حق می توان یکی از مهم ترین کانون های تربیت دینی و ابزار کارامد برای تحقق قدرت نرم به شمارآورد. یکی از آثار بیشمار اجتماع مومنان در مسجد، ارتباط میان کسانی است که تنها به انگیزه امور معنوی و پالایش قلبی در خانه خدا گرد هم جمع شده اند، ویژگی مسجد اقتضا می کند که سخن از دنیا و توجه به آن ناپسند باشد.

 فقها سخن گفتن در امور دنیایی و نیز خرید و فروش در مساجد را از جمله مکروهات شمرده اند (طباطبایی یزدی، 1419، جلد 2: 409) بر این اساس فضای حاکم بر مساجد، مناسبترین فضا برای خودسازی و تقویت بنیه روحی اشخاص می باشد؛ این مکان های مقدس والهام بخش که محافل دینی، جلسات قرآنی و هیاتهای مذهبی در آن شکل گرفته و به فعالیت میپردازند،نقشبی بدیلی در تحکیم فرهنگ دینی در جامعه دارند و از این رو سرمایه گذاری لازم و اهتمام نسبت به جایگاه مسجد چه ازسوی مردم و چه از سوی دولت یکی از بایسته های تولید قدرت نرم مثبت در جامعه خواهد بود.

نهادهای مدنی دینی نظیر روحانیت، هیاتهای مذهبی، فعالان مساجد و حسینیه ها که از متن مردم برخاسته اند به خوبی می توانند در برابر ناهنجاریهای اجتماعی عکس العمل نشان داده و از باب امر به معروف و نهی از منکر انجام وظیفه کنند.از سوی دیگر، پایگاههای دینی در معنویت گرایی مردم نقش بسزایی ایفا می کنند «فرهنگ معنویت گرایی، فرهنگ خداناظری و خداحاضری را به دنبال دارد که در نتیجه آن افراد کارآمد تر می گردند، به نحوی که یک گروه اندک بر یک گروه بزرگ تر غالب می گردد» (جعفری پناه، 1391: 20)و این باور مومنان مورد تایید قرآن گرفته است: کَمْ مِنْ فِئَه قَلیلَه غَلَبَتْ فِئَه کَثیرَه بِإِذْنِ اللَّه (بقره: 249)

ب. تشکل های مردمی

قرآن مردم را امر به تعاون وهمکاری درمورد کارهای نیکو و شایسته و امر به عدم همکاری و مبارزه منفی نسبت به گناه وکارهای ناشایست کرده و فرموده است(مائده: 2). بر همین منطق قانون اساسی اجتماعات و راهپیمایی‌های مردم را یکی از حقوق ملّت برشمرده است که از این طریق می توان به عنوان ابزار مهار کننده فساد و استبداد استفاده کرد. «تشکیل اجتماعات و راه پیمایی ها، بدون حمل سلاح، به شرط آن که مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است» (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،1369:اصل27).

 به رسمیت شناختن آزادی تجمعات و تظاهرات بدین معناست که مردم و گروهها و احزاب، در مواجهه با کاستی‌ها یا تخلفاتیا انحرافات، می توانند صدای اعتراض خود را با حضور در صحنه به گوش دیگران برسانند. اصل تعاون در اسلام با الهام از آیه دوم سوره مائده یکی از ابزارهای قدرت نرم است که باید به درستی از آن استفاده کرد.

5-2.ابزارهای قدرت نرم در حوزه مردم – دولت

امر به معروف و نهی از منکر یکی از عوامل مهم مهارکننده قدرتدولت و جلوگیری از فساد می باشد.این مهار قدرتکه از پایین صورت می گیرد همانند نهی ازمنکراتی که توسط مردم عادی انجام می شود، واجب وبلکه اقدام نسبت به آن واجب تر و اثرات آن سودمندتر خواهد بود.برای نظارت بر دولتمردان، می توان از ابزارهایی چون پایگاههای دینی مانند مساجد، مطبوعات و رسانه‌ها، احزاب و گروهها و تجمعات و گردهم‌آیی‌ها بهره برد.افزون بر آن می توان به موارد زیر اشاره داشت:

الف.رسانه

رسانه امروزه نقش مهمی ایفا می کند. رسانه‌های نوشتاری، دیداری و شنیداری یکی از ابزارهای مهم قدرت نرم به شمار می آیند. از این ابزار توانمند می توان در موضوع امر به معروف و نهی از منکر هم در هر حوزه امر به معروف مردم نسبت به یکدیگر و هم در حوزه امر و نهی نسبت به دولتمردان استفاده کرد.اگر دولت‌مردان بدانند که صدا و سیما مصمم است به عنوان صدای ملت، دعوت به خیر و امر و نهی ملت را به گوش آنان برساند و در انجام آن مماشات و مسامحه نخواهد کرد، بدون شک مسئولانه تر و صادقانه تر عمل خواهندکرد.

ب.احزاب و گروهها

تقویت نهادهای مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد که زمینه‌های نظارت مردم بر حکومت را فراهم می کنند، در نظامهای مردم سالار مورد توجه خاص میباشد. البته در جمهوری اسلامی ایران نظارت بر حکومت از نگاه عبادی نیز مورد توجه قرار گرفته و در چارچوب آن فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیز تبیین شده است که حتی می‌تواند بهتر و فراتر از نظارت‌های مردمی که در سایر نظام‌ها مطرح می‌شود موثر باشد. احزاب می توانند یکی از بهترین ابزارهای مدنی و مردمی برای امر به معروف و نهی از منکر باشند.

 اگر احزاب و گروههای سیاسی و حتی صنفی در بازتعریف ماموریتها و رسالتهای خود، مساله دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر را مورد توجه قراردهند، کارکرد احزاب در نظام اسلامی در مقایسه با سایر نظامهای سیاسی، کاملا متمایز خواهدشد و این امر باعث می شود تا انگیزه مومنان در شرکت در فعالیت های حزبی افزایش یابد. این روی‌کرد هم به فعالیت احزاب معنا ومفهوم جدیدی می بخشد و هم ضمانت اجرای انجام این فریضه را در جامعه به نحو چشمگیری بالامی برد.

 اگر از این زاویه به ماموریت احزاب بنگریم، شاید بتوان آیه 104 سوره آل عمران را که دستور می دهد « موسوی خمینی، بی تا: 478باید در میان شما گروهی باشند که دعوت به خیر نموده و امر به معروف و نهی از منکر کنند»دلیل بر مشروعیت تحزب در اسلام دانست

 نتیجه گیری

یک. امر به معروف و نهی از منکر، به مثابه قدرتی مدنی و غیر رسمی، با تکیه بر عناصر نرم افزاری چون ارزشهای فرهنگی، اصول اخلاقی و آرمانهای انقلابی، می تواند در خدمت فرهنگ سازی اجتماعی به عنوان مهم ترین مولفه «قدرت نرم» مورد بهره برداری قرارگیرد.

دو. نمودهای فرهنگ اسلامی را می توان در فرهنگ شهادت، فرهنگ مقاومت، فرهنگ ظلم ستیزی، فرهنگ قناعت، فرهنگ معنویت، فرهنگ عزت مندی و فرهنگ توانمندی علمی سراغ گرفت، و از آن جا که تمامی این نمودها از مصادیق معروف اند؛ تاسیس اسلامی امر به معروف می تواند، در این مهم، نقش بی بدیلی ایفا کند.

سه. نظارت عمومی بر مبنای امر به معروف و نهی از منکر، حوزه بسیار گسترده ای را فرامی گیرد، چرا که در این حوزه، سن، تحصیلات، جنسیت و موقعیت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی هیچ مدخلیتی ندارد.

چهار. نقش آفرینی این قدرت نرم، هم در سطح ملی است و هم در سطح بین المللی. در سطح ملی، می بایست هم در روابط میان مردم با یکدیگر و هم در روابط میان مردم با دولت از آن بهره گرفت و از این طریق به اصلاح دولت و دولتمردان و مهار قدرت از پایین پرداخت.

پنج. میان قدرت نرم و میزان بهسازی محیط اجتماعی رابطه ای مستقیم وجود دارد. به هر میزان این قدرت در جامعه نهادینه شده‌تر باشد شادابی، امنیت و نشاط اجتماعی بیشتر و به همین نسبت تخلفات و ناهنجاریهای مردمی و دولتی کمتر خواهد بود.

شش. نهادینه کردن فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر، به منزله داشتن جامعه ای است، فعال، مسئولیت پذیر، ایثارگر، مومن ، رضایت مند، برخوردار از وجدان کاری، متکی بر اصول اخلاقی و ارزشهای اسلامی، برخوردار از نهاد مستحکم خانواده و به دور از فقر، فساد و تبعیض (یعنی دستیابی به بخشهای مهمی از سند چشم اندازدر افق سال 1404 هجری شمسی)

هفت. سرمایه گذاری بر روی گروههای مرجع و نخبه همانند روحانیان، فرهنگیان، هنرمندان و ورزشکاران، بازدهی غیر قابل انکاری را به دنبال خواهد داشت.

هشت.این فریضه الاهی زمانی که در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، جریان سازی کند، به یک قدرت مدنی غیر قابل مهار تبدیل می شود. قدرت نرمی که پیوسته زاینده و  مولد خواهد بود. زیرا  تقویت ایمان مذهبی، تداوم شعائر دینی، روحیه مقاومت و پایداری در برابر دشمن، که همگی مصادیقی از قدرت نرم اند، در سایه امر به معروف و نهی از منکر ایستایی و پویایی خواهند داشت.

مراجع

قرآن کریم

- نهج البلاغه

- ابیا، حمید؛ خانی، مهدی، (1391)، «اثر بخشی قدرت نرم برنامه های راهیان نور»، مطالعات قدرت نرم. سال دوم، شماره 7: 9-26.

- جعفری پناه، مهدی ؛ پوراحمدی، حسین (1391)، «قدرت نرم از دیدگاه اسلام و کاربرد مولفه های آن در جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات قدرت نرم. سال دوم، شماره6: 9-52.

- جوان آراسته، حسین (1388) گزینش رهبر و نظارت بر او در نظام جمهوری اسلامی ایران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

- حافظ، شمس الدین محمد (1379) دیوان حافظ. تصحیح صادق سجادی و علی بهرامیان، تهران: فکر روز.

- خامنه اى،سیدعلى  (1420 قمری)أجوبه الاستفتاءات . بیروت:الدارالإسلامیه.

- صادقى تهرانى، محمد (1365) الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامى.

- طباطبایى، سید محمد حسین  (1417) المیزان فى تفسیر القرآن. قم ، دفتر انتشارات فرهنگ اسلامى.

- طباطبائى یزدى،سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم (1419) العروه الوثقى المحشَّى. قم:دفترانتشارات فرهنگ اسلامى.

- فخرالدین رازى،ابوعبدالله محمد بن عمر (1420) مفاتیح الغیب. بیروت: داراحیاءالتراث العربى .

- فضل الله، سیدمحمدحسین (1419) من وحى القرآن. بیروت :دار الملاک للطباعه والنشر.  

- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1369) تهران: اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.

- قرائتی، محسن  (1383) تفسیرنور.تهران: مرکز فرهنگى درسهایى ازقرآن، چاپ یازدهم.

- کلینی، محمد بن یعقوب (1365) الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیه.

- کوک، مایکل (1384) امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی. احمد نمایی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.

- مطهری،مرتضی (1368)مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج17،تهران:صدرا.

- مکارم شیرازى،ناصر (1374) تفسیرنمونه . تهران: دارالکتب الإسلامیه.

- موسوی خمینی، سید روح اللَّه (بی تا) تحریر الوسیله.قم:دارالعلم .

دو فصلنامه مطالعات قدرت نرم شماره 12

انتهای متن/