الصحابه الکرام، العلامه المؤرّخ البحاثه الشیخ محمدعلی احمدیان النجف آبادی النجفی (1340-1417 ق)، ناشر: المرکز العالی للعلوم و الثقافه الإسلامیه، تحقیق و اعداد: مرکز احیاء التراث الاسلامی بقم؛ 3 جلد، جلد اوّل: از أبان بن سعید تا سلمان الفارسی (42 صفحه مقدمه + 642 صفحه متن)، جلد دوم: از سلمه بن عمرو تا قیس بن المکشوح (636 صفحه)، جلد سوم: از کرز بن جابر تا الیمان، همراه با باب الکنی و الفهارس (812 صفحه)، الطبعه الاولی: 1437 ق/ 2015 م/ 1394 ش. قم.
1) کتاب الصحابه الکرام نوشته شیخ محمدعلی احمدیان شامل معرفی و شرح حال قریب به پانصد و هفتاد شخصیت از صحابه حضرت رسول الله(س) است. نام این کتاب را شیخ آقا بزرگ طهرانی نهاده و با خط زیبای خود بر روی جلد آن نوشته است: «الصحابه الکرام المشیدین لعَلَم الاسلام، بقلم العلامه المؤرخ البحاثه الشیخ محمدعلی الاحمدیان النجف آبادی دامت برکاته، اوّل اشهر الحرام ذی قعده 1386، الفانی آقا بزرگ الطهرانی عفی الله عنه و عن والدیه»
کتاب الصحابه الکرام در بیش از دو هزار صفحه توسط مرکز احیای آثار اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم، تصحیح و تحقیق شده و به زیور طبع آراسته شده است.
2) شرح حال مفصلی از مرحوم احمدیان در مقدمه التحقیق الصحابه الکرام قریب به بیست صفحه توسط حجه الاسلام و المسلمین ناطقی رئیس مرکز احیای آثار اسلامی نوشته شده، اگر چه در برخی منابع مثل کتاب تربت پاکان قم، ج 3، ص 1717 تا 1729؛ مجله آئینه پژوهش، شماره 42 (سال 1376 ش) و مقدمه کتاب الأربعون حدیثاً (که به تحقیق برادرزاده مؤلّفِ الصحابه الکرام به چاپ رسیده است) از مرحوم شیخ محمدعلی احمدیان، صفحاتی هرچند کم، یاد شده است.
برای معرفی آثار شیخ محمدعلی احمدیان، ناچار بودیم که تمام یادداشتهای ایشان را بررسی کنیم تا شرح حال جامع و کم نقصی در مقدمه التحقیق الصحابه الکرام تدوین شود. در لابه لای اوراق و دفاتر و کتابهای ایشان (که بیش از ده ها دفتر خطی بود)، یک برگ نظرم را جلب کرد که در دو خط نوشته شده بود: «ایمان ابوطالب و نقش نگین او: از حضرت رضا(ع) منقول است که نقش نگین ابوطالب رضی الله عنه این بود: رَضیتُ بِالله ربّاً و بابن أخی محمّد نبیّاً و بابنی علیّ له وصیّاً. مجالس المؤمنین ص 69 س 1»
3) روایت نقل شده از حضرت امام رضا(ع) است و از کتاب مجالس المؤمنین نوشته قاضی نورالله شوشتری نقل کرده است.
قاضی نورالله شوشتری در مجلس سوم از کتاب مجالس المؤمنین که در ذکر بزرگان شیعه از صحابه حضرت رسول(س) است، به تفصیل در باره حضرت ابوطالب سخن می گوید و ضمن بحث از ایمان حضرت ابوطالب می نویسد: «و ایضاً از حضرت امام رضا(ع) مروی است که نقش نگین ابوطالب رضی الله عنه این بود که: رَضیتُ بِالله ربّاً و بابن أخی محمّد نبیّاً و بابنی علیّ له وصیّاً» (مجالس المؤمنین چاپ جدید بنیاد پژوهشهای اسلامی، ج 2، ص 127، چاپ هفت جلدی)
در پاورقی مجالس المؤمنین چندین منبع برای این حدیث ذکر کرده اند که عبارت است از: روض الجنان، ج 15، ص150؛ الدرجات الرفیعه، ص60؛ کتاب الغدیر، ج 7، ص 395.
4) در کتاب الصحابه الکرام 567 نفر از صحابه حضرت رسول(س) معرفی شده اند و مفصل ترین آن تراجم، شخصیت حضرت ابوطالب رضی الله عنه است که در باب الکنی در پایان کتاب آمده است (ج 3، ص 283-469)، یعنی نزدیک به دویست صفحه در مورد حضرت ابوطالب، شرح حال مستند، توسط مؤلّف نوشته شده است.
مؤلّف الصحابه الکرام در میان اصحاب رسول(س) اهتمام خاصی به حضرت ابوطالب (ره) داشته اند، چنانکه در بین آثار ایشان، کتابی تحت عنوان: «اربعون حدیثاً فی ایمان أبی طالب» نام برده می شود. همچنین برخلاف سایر صحابه که در کتاب الصحابه الکرام به اجمال معرفی شده اند، شرح حال حضرت ابوطالب را در سیزده فصل و یک مقدمه تدوین کرده است.
5) با فحص و تتبّعی که در شرح حال مفصّل حضرت ابوطالب (ره) در الصحابه الکرام انجام دادم، نقش نگین حضرت ابوطالب (ره) را نیافتم. ممکن است مؤلف این بحث را در کتاب «اربعون حدیثاً فی ایمان أبی طالب» آورده باشد، چرا که نقش نگین حضرت ابوطالب با ایمان آن گرامی، پیوندی استوار دارد.
ناگفته نماند با فحصی که در آثار خطی مرحوم احمدیان انجام گرفت، کتاب اربعون حدیثاً فی ایمان أبی طالب پیدا نشد، ولی این کتاب را قطعاً نوشته، زیرا در برخی از یادداشتهای ایشان تصریح شده است که در زمانی که به شهر مقدس مشهد مشرف شده بودم و فارغ البال بودم، مشغول تدوین کتاب اربعون حدیثاً فی ایمان أبی طالب شدم.
6) اشاره شد که شرح حال حضرت ابوطالب (ره) در کتاب الصحابه الکرام شامل سیزده فصل همراه با یک مقدمه است.
مقدمه آن که با عنوان «عمّ النبی(س) و بیان آبائه» شروع می شود، شامل اسامی پدر و اجداد ابوطالب تا جد بیستم است.
اسامی حضرت عبدالمطّلب پدر ابوطالب و کنیه های ایشان به تفصیل معرفی شده است، سپس سنتّهای عبدالمطلب که در زمان جاهلیت بنا نهاده بود و در اسلام نیز ادامه پیدا کرد، به تفصیل بیان شده است. آنگاه اختلاف در تعداد فرزندان عبدالمطّلب و اسلام آنها بحث شده است، سپس به معرفی تفصیلی اجداد هجده گانه ابوطالب می پردازد، یعنی: هاشم، عبدمناف، قصیّ، مرّه، کعب، لؤی، غالب، فهر، مالک، النضر، کنانه، خزیمه، مدرکه، الیاس، مضر، نزار. ولی اجداد بالاتر را به جهت کثرت اختلاف دیگر معرفی نمی کند: «هذا ما حضرنی من شرح أحوال أجداد النبیّ(س) و أبی طالب إلی نزار بن معد بن عدنان، و لم نذکر من هم فوق عدنان، لکثره الاختلاف فیهم و لا توجد اهمیّه لذکرهم» (ج 3، ص 303)
از صفحه 303 به بعد به معرفی اولاد عبدالمطلب و برادران ابوطالب می پردازد، یعنی: زبیر، حارث، جمل، ضِرار، المقوّم، ابولهب، عبدالله، حمزه، العباس و نیز خواهران ابوطالب یعنی: عاتکه و صفیّه.
7) فصول سیزده گانه این شرح حال، از صفحه 311 جلد سوم صحابه الکرام شروع می شود: «و امّا ابوطالب الذی وعدنا بشرح حاله، فیقع فی اسمه و ألقابه و کنیته و میلاده و عدد اولاده و جلالته فی الجاهلیه و الإسلام و خطبته فی زواج فاطمه بنت أسد، و نزر من مناقبها و إسلامه و أنّه لم یکفر بالله، و شیء من کراماته و غیر ذلک فی طی فصول.»
عناوین سیزده گانه شرح حال ابوطالب از این قرار است:
الفصل الأوّل فی اسمه (ج 3، ص 311-312)
الفصل الثانی فی ألقابه (ج 3، ص 312-313)
الفصل الثالث فی ولادته و إخوته و احواله فی الجاهلیه و الإسلام و زواجه بفاطمه بنت اسد و غیرها (ج 3، ص 313-318)
الفصل الرابع فی أنّه لم یکفر بالله و أنّه من الاوصیاء و أنّه کان مؤمناً بالنبی(س) فی الباطن و آمن به فی الظاهر... (ج 3، ص 318-334)
الفصل الخامس فی نبذه من کراماته و جمله من فضائله (ج 3، ص 334-352)
الفصل السادس فی ما أُعطی ابوطالب من الشأن و الجلال بقسمه نوری النبی و الوصی (ج 3، ص 352-354)
الفصل السابع فی تربیه أبی طالب لرسول الله(س) و کفالته له. (ج 3، ص 354-362)
الفصل الثامن فی خدمات أبی طالب لرسول الله(س) و ذکر البشارات التی وردت علیه بولده و بیان تزویجه النبی(س) بخدیجه و بعض فضائلها (ج 3، ص 362-367)
الفصل التاسع فی محبّه أبی طالب للنبی(س) و دعوته إلی دینه، و أنّ اولاده جعفراً و حمزه و علیّاً انّما کانوا ملازمین للنبی(س) بأمره، و أنّ أباطالب أوّل من بذل الجهد لتشیید هذا الدین و نصر سیّد المرسلین (ج 3، ص 368-389)
الفصل العاشر فی ما تحمّله أبوطالب من المشاقّ فی نصره النبی(س) هو و أهل بیته و المسلمون و بعض الأُمور الاخر کسیر جعفر إلی الحبشه و خبر إحضارهم فی الشعب و غیر ذلک (ج 3، ص 389-400)
الفصل الحادی عشر فی شیء من شعر أبی طالب (ج 3، ص 400-419)
الفصل الثانی عشر فی اثبات إیمان أبی طالب و ما قیل بخلافه و الجواب عنه (ج 3، ص 419-438)
الفصل الثالث عشر فی ذکر تاریخ وفاه أبی طالب و جمله من وصایاه و شیئاً من الأُمور التی جرت بعده علی النبی(س) (ج 3، ص 438-450)
در پایان فصل سیزدهم می نویسد: «و إنّما ذکرنا فی هذا الفصل ما خرج عن موضوع الکتاب لیتبیّن حقّ أبی طالب علی الإسلام، و أن النبی(س) قبل موته کان فی غایه المنعه الاحترام عند قریش، و بفقده جری ما جری علیه من الأذی و التعب، حتّی آل الأمر إلی هجرته عن موطنه(س)»
8) در پایان شرح حال ابوطالب، برخی از اشعاری که امامان: و علما و دانشمندان در وصف حضرت ابوطالب سروده اند، زینت بخش کتاب شده است: «و لنختم الکلام فی ترجمه أبی طالب ببعض ما قبل فیه من الشعر المنظوم رثاء و مدحاً و غیرهما، و هی و ان کانت کثیره و لایسع کتابنا هذا جمیعها، إلّا أنّا نکتفی ببعضها، أداءً لبعض حقوقه علینا، صلوات الله علیه بعد الصلاه علی نبیّه محمد(س)» (ج 3، ص 450-468)
در پایان جلد سوم صحابه الکرام که پایان شرح حال حضرت ابوطالب(ع) نیز هست، می نویسد: «... و بهذه الأبیات تمّ ترجمه أبی طالب (رحمه الله) و به تمّ الجزء الثالث من اجزاء کتاب الصحابه علی ید مؤلّفه العاصی محمّد علی احمدیان الاصفهانی فی صبیحه یوم الاثنین 28 شهر ذیقعده الحرام سنه 1393، و الحمدلله أوّلاً و آخراً» (ج 3، ص 469)
9) کتاب الصحابه الکرام از بیش از سیصد کتاب و رساله - اعم از خطی و چاپی - استفاده کرده که گویای تتّبع وسیع مؤلّف است. در پایان جلد سوم کتاب فهارس نه گانه آمده است، شامل: 1. فهرس الآیات الکریمه 2. فهرس الأحادیث الشریفه 3. فهرس أسماء المعصومین: 4. فهرس الأعلام 5. فهرس الأشعار 6. فهرس الکتب الوارده فی المتن 7. فهرس الأماکن و البقاع 8. فهرس الوقایع و الأیام 9. فهرس مصادر التحقیق. (471 تا 812)
10) رسم بر این است که در معرفی آثار، ابتدا شرح حالی از مؤلف بیان می شود، سپس به معرفی موضوع کتاب پرداخته می شود. ولی به جهت احترام حضرت ابوطالب (ره) شرح حال مختصری از مؤلف را در پایان مقاله می آوریم تا مقداری از حقّ مؤلّف الصحابه الکرام ادا شده باشد، چرا که مؤلّف گمنام است و از سر اخلاص دست به تالیف کتابی به نام الصحابه الکرام زده است که در بین آثار امامیه کم نظیر است و قابل عرضه در مجامع جهانی است.
محمدعلی احمدیان نجف آبادی معروف به النجفی دروس مقدماتی را در شهر نجف آباد خواند. سال 1315ش در حالی که پانزده ساله بود، به اصفهان مهاجرت کرد، سیوطی و مغنی و مطول را در اصفهان فرا گرفت. در سال 1357 ق/ 1316 ش به شهر قم رفت. شرح لمعه را نزد آیه الله مرعشی نجفی (ره) و میرزا محمد علی ادیب طهرانی و حاج سیدمرتضی علوی فریدنی (داماد بزرگ حضرت آیت الله گلپایگانی) خواند؛ و در سال 1319 ش درس قوانین را نزد عبدالرزاق قائینی و کتاب مکاسب را نزد آیه الله العظمی گلپایگانی بهره برد.
در ذی الحجه 1360 ق /1320 ش بعد از سقوط رضا شاه به حج مسافرت کرد. بعد از مناسک حج به عتبات مقدسه به سال 1361 ق رفت و در نجف اشرف به تکمیل دو کتاب مکاسب و کفایه نزد حاج شیخ عبدالحسین رشتی (در طول سه سال) پرداخت.
در سال 1364 ق/1322 ش در درس خارج حضرات آیات: سیدجمال گلپایگانی، سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمحسن حکیم، میرزاباقر زنجانی و سیدابوالقاسم خوئی در اصول و فقه بهره ها برد.
در سال 1393 ق/ 1352 ش توسط رژیم عراق اخراج شد و به ایران مهاجرت کرد. از سال 1395ق تا هنگام وفات به سال 1376 ش/1417ق در قم و نجف آباد مشغول تألیف و مورد اعتماد بزرگان حوزه در شهر نجف آباد بود.
11) ایشان علاوه بر خط زیبا، ذوق و قریحه شعری داشت و در چند بیت اشاره به نام و فامیل و مذهب خود کرده است:
قصّه کوته سرّ مطلب را بگو کن تکلّم نام و مذهب را بگو
گر بپرسی مذهبم را با علی است همچنان نامم محمّد با علی است
گر بخواهی دین من هم احمدی است
از لقب هم گر بپرسی احمدی است
از سال 1395 ق در قم اقامت داشت و در ذی الحجه همان سال نامه ای به حضرت آیه الله العظمی خوئی (ره) در نجف نوشت و از صحّت و سلامتی خود خبر داد، و اینکه در شهر قم اقامت دارد. حضرت آیه الله العظمی خوئی (ره) در 23 صفر 1396 به نامه او پاسخ داد.
12) وی صاحب بیش از بیست جلد کتاب و رساله است که اکثر آنان خطی است و برخی به چاپ رسیده است. اسامی آثار ایشان – به جز کتاب الصحابه الکرام - بدین قرار است:
1. تقریرات دروس خارج فقه و اصول شامل دو رساله یکی در استصحاب و دیگری در مکاسب محرمه؛
2. رساله در قاعده لاضرر؛
3. رساله در خمس (ناقص است)؛
4. رساله در قضا؛
5. رساله در دیات؛
6. تعلیقات بر کتاب نقد الرجال میر مصطفی تفرشی؛
7. الأربعون حدیثاً؛
8. المعمرّون، شرح حال بیش از 550 نفر که طول عمرشان زیاد بوده است؛
9. روضه الاُنس، کشکول؛
10. تعلیقات مفصل بر کتاب مسالک الأفهام شهید ثانی؛
11. اربعون حدیثاً فی فضائل أهل البیت:، منتخب از کتاب فرائد السمطین؛ به جز اربعون حدیثاً فی ایمان ابی طالب (ره) است.
12. حاشیه بر کتاب مجمع البحرین؛
13. فهارس کتابهای شیخ صدوق؛
14. فهارس امالی شیخ طوسی؛
15. فهارس حاشیه مکاسب غروی اصفهانی (کمپانی)؛
16. فهرست اصول سته عشر؛
17. طبقات المفسرین که التنویر فی مَن صنّف فی التفسیر نیز نامیده شده است.
18. ترجمه نامه امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر؛
19. رساله در أنصار الحسین(ع)
20. اربعون حدیثاً فی ایمان أبی طالب؛
21. تحقیق کامل کتاب زبده التفاسیر مولی فتح الله کاشانی (صاحب منهج الصادقین) که شامل پنج هزار صفحه است و در 3 رجب 1408 ق مقدّمه التحقیق آن پایان یافته است.
13) به هر حال، بخش یاد شده از کتاب، گرچه کتابی مستقل درباره حضرت ابوطالب(ع) نیست، ولی به دلیل دقت و تتبّع مؤلف، در شمار آثار مستقلّی جای می گیرد که در این مورد نوشته شده، و بجاست که در پژوهش های مربوط به آن گرامی، بدان رجوع شود. همچنین ترجمه این بخش به عنوان تک نگاری ارزشمندی پیشنهاد می گردد، که خود، کتابی بیش از دویست صفحه خواهد شد.
علی اکبر زمانی نژاد: عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم.
فصلنامه سفینه شماره 49
انتهای متن./
