منبع شناسی بداء

چکیده

«بداء» از ریشه «ب د و» به معنای آشکار شدن و ظاهر شدن است و در اصطلاح به معنای «تغییر دادن  تقدیرات توسط خداوند، به سبب برخی وقایع و حوادث و شرایط خاص» می باشد. از آنجا که «بدا» یکی از موضوعات مهم کلام، و همچنان مسئله ای پرچالش است، نگارندگان در این گفتار، 98 کتاب را که بخشی از آن مربوط به بداء می‌شود، شناسانده‌اند همچنین 28 پایان‌نامه و 61 مقاله در این زمینه معرفی کرده‌اند. و پس از آن، 138 کتاب را که در باب موضوع‌های مرتبط با بداء (مانند: نسخ، قضا و قدر، ام الکتاب، لوح محو و اثبات، و...) نوشته شده، شناسانده‌اند. باشد که راه بر پژوهندگان آسان گردد.

کلیدواژه‌ها: بداء – کتاب؛ بداء – پایان‌نامه؛ بداء – مقاله؛ بداء – موضوع‌های مرتبط.

مقدمه

منبع شناسی قدم اول یک تحقیق متقن و استوار است. هر محققی برای تحقیق خود قبل از هر کاری، نیازمند آشنایی با منابع پیرامون تحقیق است. تحقیق های ضعیف و نااستوار، اغلب نشأت‌گرفته از عدم اطلاع از منابع نوشته ‌شده پیرامون موضوع تحقیق است و آشنایی با منابع بیشتر نظرات محقق را دقیق تر و او را از خطا دورتر می‌کند. حضرت علی(ع) در این ‌باره می‌فرمایند: «من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء» (کسی که از نظرات  مختلف استقبال کند جایگاه‌های خطا را خواهد شناخت.) به ‌عبارت ‌دیگر لازمه تحقیق صحیح، شناخت منابع می باشد. موضوع این نگارش، منبع‌شناسی بداء است، لذا در ابتدا توضیحی درباره بداء بیان می شود.

بداء از ریشه بدو به معنای آشکار شدن و ظاهر شدن است و در اصطلاح به معنای تغییر دادن تقدیرات توسط خداوند، به سبب برخی وقایع و حوادث و شرایط خاص است. بداء با نسخ شباهت و تفاوت دارد. علی‌رغم روایاتی که در جوامع روایی اهل سنت وجود دارد و بر بداء دلالت می کند، اهل سنت مسئله بداء را جزء اعتقادات خود نمی دانند. آیات و روایات زیادی (مستقیم و غیرمستقیم) به بدا اشاره دارند.

یکی از این موارد داستان قوم حضرت یونس(ع) می‌باشد، زمانی که قوم حضرت یونس(ع) مستحق عذاب شده بودند و با توبه و اظهار ندامت از خداوند  درخواست برداشتن عذاب را کردند و خداوند هم عذاب را از این قوم برداشت. به‌ عبارت ‌دیگر در سرنوشت قوم حضرت یونس(ع) بداء حاصل شد. آیه دیگری که برای بداء می‌توان آورد، آیه «یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب» (رعد/399) است، یعنی: خداوند هر چه را بخواهد (در لوح محو و اثبات) محو و باطل مى‌کند و (حوادثى را در آن) درج می‌کند و امّ الکتاب (لوح محفوظ) در نزد اوست.

آیه «ما ننسخ من ءایه اَو نُنسِها» (بقره/106) [هیچ آیه‌اى را منسوخ یا ترک نمى‌کنیم مگر آنکه بهتر از آن یا همانند آن را مى‌آوریم.] نیز بر بداء دلالت دارد. در روایات نیز ائمه: می‌فرمایند: خداوند به چیزی برتر از بداء عبادت نشده است، و فرمودند: اگر مردم پاداش اعتقاد به بداء را می‌دانستند، در سخن گفتن پیرامون آن سستی نمی‌کردند.

علاوه بر آیات و روایات، دانشمندان و محققان نیز درباره بداء بحث کرده اند و کتاب‌ها و پایان نامه ها و مقالات زیادی نوشته‌اند که هدف این نگارش معرفی آن‌هاست. این مقاله در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول درباره بداء، بخش دوم درباره موضوعات مرتبط با بداء. یعنی: نسخ، قضا، قدر، سرنوشت، جبر، اختیار، ام‌الکتاب، لوح محفوظ، لوح محو، لوح اثبات، اجل حتمی و اجل مسمی.

امید است که با معرفی این منابع، راه تحقیق برای محققانی که در این زمینه تحقیق می‌کنند، هموارتر شود.

بخش اول این تحقیق به معرفی کتاب‌ها و مقاله ها و پایان نامه ها می‌پردازد.

   در این بخش، کتاب‌هایی که یا به‌طور کامل یا بخشی از آن درباره بداء می‌باشد آمده است. کتاب‌هایی که به‌طور کامل به بداء پرداخته، در انتهای معرفی شماره صفحات کتاب با حرف «ص» آمده است و بیانگر تعداد صفحات آن کتاب است، اما کتاب‌هایی که بخشی از آن‌ها به بداء پرداخته در انتهای آن‌ها کلمه صفحه آمده که می‌رساند مطلبی که درباره بداء است، در چه صفحه‌ای آمده و از چه صفحه‌ای شروع می‌شود.

بخش دوم این تحقیق، به معرفی کتاب هایی می پردازد که موضوعات آن ها مرتبط با بداء می‌باشد.

نکته بسیار مهم که باید تذکر داد، آن که این فهرست، فقط راهنمای پژوهش است. بدین روی، معرفی منبعی در اینجا بدان معنا نیست که محتوای آن مورد تأیید نویسندگان باشد.

بخش اول منبع شناسی بداء

 کتاب‌ها

1. أبهى المراد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ابن عطیه- جمیل حمود، 2 جلد، مؤسسه الأعلمی، بیروت، 1423 ق، ج 2، صفحه 28.

2. الأساس لعقائد الأکیاس، قاسم بن محمد بن على، مکتبه التراث الإسلامی، صعده، 1421 ق، چاپ سوم، صفحه 141.

3. أسرار التوحید، محمد على اردکانى، انتشارات اسلامیه، تهران، بی تا، صفحه 375.

4. الأضواء على عقائد الشیعه الإمامیه، جعفر سبحانى، مؤسسه امام صادق(ع)، بی تا، صفحه 427.

5. إعتقادات الإمامیه، محمد بن على ابن بابویه، (صدوق)، 1 جلد، کنگره شیخ مفید، ایران، قم، چاپ: دوم، 1414 ق، صفحه 40.

6. البداء دراسه فی مرویات الامامیه و اقوال علمائهم، سیدجاسم الموسوی،تهران: نشر مشعر، 1393،173 ص.

7. الإلهیات على هدى الکتاب و السنه و العقل، جعفر سبحانى، 4 جلدی، المرکز العالمی للدراسات الإسلامیه، 1412 ق، ج2، صفحه 221.

8. اندیشه‌هاى کلامى شیخ مفید، مارتین مکدرموت- ترجمه احمد آرام، 1 جلدی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1372 ش، صفحه 435.

9. الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، جعفر سبحانى، 3 جلدی، مؤسسه الإمام الصادق(ع)، قم، 1381 ش، چاپ اول، ج3، صفحه 367.

10. أنوار الحکمه، فیض کاشانى، 1 جلدی، انتشارات بیدار، قم، 1425 ق، چاپ اول، صفحه 180.

11. الإیمان و الکفر فی الکتاب و السنه، جعفر سبحانى، 1 جلدی، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، 1385 ش، چاپ دوم، صفحه 75.

12. بحار الأنوارالجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار (ط، بیروت)، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، 111 جلد، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج4، صفحه 92.

13. بحوث فی الملل و النحل، جعفر سبحانى، فرق و مذاهب، 9 جلدی، مؤسسه النشر الإسلامی- مؤسسه الإمام الصادق(ع)، قم، ج3، صفحه 276. این کتاب در سال‌های مختلف چاپ شده است.

14. البداء = بداء آیه عظمه الله: دراسه تحلیلیه فی علم الله تعالی و قدرته و البداء، محاضرات محمدباقر علم‌الهدی، السیدعلی الرضوی، مشهد: ولایت، 1390،336 ص.

15. البداء بین الحقیقه والافتراء، عادل العلوی، قم: الموسسه‌الاسلامیه العامه للتبلیغ و الارشاد، 1432 ق. = 1390، 112 ص.

16. بداء در پرتو کتاب و سنت، عبدالرضا جمال‌زاده، قم: دارالنور، 1386،119 ص.

17. البداء علی ضوءالکتاب والسنه، محاضرات جعفر سبحانی، بقلم جعفر الهادی، قم: موسسه الامام صادق(ع)، 1434 ق. = 2013 م. = 1392، 143 ص. این کتاب در سالهای مختلف توسط ناشران متفاوت منتشر شده است.

18. البداء عندالشیعه الامامیه، سید محمد کلانتر، نجف، جامعه النجف الدینیه،1395 ق.

19. البداء فی القرآن الکریم، عبدالکریم البهبهانی، قم: مرکز الطباعه و النشر للمجمع العالمی لاهل البیت، 1426 ق =1384، 31 ص.

20. البداء و النسخ: حقیقتهما و موقف الشیعه منهما، مصطفی قصیر العاملی، بیروت: دار الهادی، 1421 ق. = 2001 م.= 1380، 72 ص.

21. بداء و علم الهی، داود احمدزاده، تهران: حکمت علوی، 1391،190 ص.

22. البداء، مرتضی العسکری، تهران: نشر مشعر، 1416 ق.= 1995 م.= 1374، 24 ص، این کتاب در سالهای مختلف چاپ شده است.

23. بداء، مرتضی عسکری، مترجم کمیل‌اصغر زیدی، تهران: نیک‌ملکی، 1387= 2008 م، 30 ص. این کتاب به زبان اردو است.

24. ب‍داء، ی‍ا، م‍ح‍و و اث‍ب‍ات‌ ال‍ه‍ی‌، م‍رت‍ض‍ی‌ ع‍س‍ک‍ری‌، ت‍ه‍ران‌: م‍ج‍م‍ع‌ ع‍ل‍م‍ی‌ اس‍لام‍ی‌، 1377، ص‌ 39.

25. بدایه المعارف الإلهیه فی شرح عقائد الإمامیه، سید محسن خرازى، 2 جلدی، مؤسسه النشر الإسلامی، قم، 1417 ق، چاپ چهارم، ج1، صفحه 190.

26. التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن، طوسی، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، بی تا،10 جلدی، ج 1 ص 13 (سوره حمد).

27. تحلیل و بررسی مسئله بداء از دیدگاه دانشمندان اسلامی، ماندنی مواساتیان، تهران: نبأ، 1385، 123 ص.

28. تصحیح اعتقادات الإمامیه، محمد بن محمد شیخ مفید، 1 جلد، کنگره شیخ مفید، ایران، قم، چاپ: دوم، 1414 ق، صفحه 65.

29. التعلیقه على أصول الکافی، محمد باقربن محمد میرداماد، 1 جلد، مطبعهالخیام، ایران، قم، چاپ: اول، 1403 ق، صفحه 359.

30. تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر، قرشی، بنیاد بعثت، تهران،1366 ش،12 جلدی، ج 5 ص262 (رعد/ 39).

31. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، دار الکتب الإسلامیه، تهران،1374 ش،27 جلدی، ج 10 ص 245 و 246 و 247 و 248 و 249 (رعد / 39).

32. تنبیهات حول المبدأ و المعاد، حسنعلى مروارید، 1 جلدی، آستان قدس رضوى، مشهد، 1418 ق، چاپ دوم، صفحه 189.

33. التوحید الصدوق، محمد بن على ابن بابویه، وفات 381 ق، محقق، مصحح: هاشم حسینى، ناشر: جامعه مدرسین، قم، 1398 ق، چاپ اول، صفحه 331.

34. ث‍لاث‌ رس‍ائ‍ل‌ فی ال‍ح‍ک‍م‍ه‌الاس‍لام‍یه: وح‍ده‌ ال‍وج‍ود، ش‍ذرات‌ فی‌ ال‍ج‍ب‍ر و الاخ‍ت‍یار، اج‍اب‍ه‌ ال‍دع‍ا، فی م‍س‍ال‍ه‌ ال‍ب‍داء، للعلامه م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ ع‍ص‍ار، ن‍ق‍ل‍ه‍ا الی ال‍ع‍رب‍ی‍ه ص‍لاح‌ ال‍ص‍اوی‌، ت‍ه‍ران‌: ال‍م‍ک‍ت‍ب‍ه‌ال‍م‍رت‍ض‍وی‍ه‌، 1391 ق‌= 1349،‌ 120 ص.

35. الجبر و الاختیار، آیت الله سید صادق روحانى، بی جا، بی تا،1 جلدی، صفحه 168.

36. الجوامع و الفوارق بین السنه و الشیعه، محمد جواد مغنیه، 1 جلدی، مؤسسه عز الدین، 1414 ق، صفحه 298.

37. الحاشیه على أصول الکافی، احمد بن زین العابدین علوى عاملى، 1 جلد، دار الحدیث، قم، چاپ: اول، 1427 ق، 1385 ش، صفحه 337.

38. الحاشیه على أصول الکافی، ملا محمد امین الاستر آبادى، 1 جلد، دار الحدیث، قم، چاپ: اول، 1430، صفحه 125.

39. حق الیقین فی معرفه أصول الدین، سید عبد الله شبر، 1 جلدی، أنوار الهدى، قم، 1424 ق، چاپ دوم، صفحه 109.

40. دو گفتار در بداء، تهران: چتر دانش، 1393، 77 ص.

41. الذریعه إلى حافظ الشریعه، رفیع الدین محمد بن محمد مؤمن جیلانى، 2 جلد، دار الحدیث، ایران، قم، چاپ: اول، 1429 ق، 1387 ش، ج1، صفحه 450.

42. راهنماى حقیقت، جعفر سبحانى، 1 جلدی، نشر مشعر، تهران، 1387 ش، چاپ پنجم، صفحه 98.

43. رسائل الشریف المرتضى، شریف مرتضى، 4 جلدی، دار القرآن الکریم، قم، 1405 ق ، چاپ اول، ج1، صفحه 116.

44. رسائل و مقالات، جعفر سبحانى، 6 جلدی، مؤسسه الإمام الصادق(ع)، قم، 1425 ق، چاپ دوم، ج1، صفحه 33.

45. رس‍ائ‍ل‌ وح‍دت‌ وج‍ود و ب‍دا، م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ ع‍ص‍ار، ب‍اح‍واش‍ی‌ و م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ آش‍ت‍ی‍ان‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: م‍ح‍م‍دی، 1350،195 ص.

46. ریاض الأبرار فی مناقب الأئمه الأطهار، نعمت الله بن عبد الله جزائرى، 3 جلد، مؤسسه التاریخ العربی، بیروت، چاپ: اول، 1427 ق، 2006 م، ج3، صفحه 116.

47. سلسله المسائل العقائدیه، جعفر سبحانى- تقریر از حسن مکى عاملى، 10 جلدی، بی تا، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ج8، صفحه 3.

48. سیماى عقائد شیعه، جعفر سبحانى- ترجمه جواد محدثى، نشر مشعر، تهران، 1386 ش، چاپ اول، صفحه 284.

49. الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام، فیض کاشانى، 2 جلدی، دار اللوح المحفوظ، 1425 ق، چاپ اول، صفحه 222.

50. الشافی فی شرح الکافی، ملا خلیل بن غازى قزوینى، 2 جلد، دار الحدیث، ایران، قم، چاپ: اول، 1429 ق، 1387 ش، ج2، صفحه 408.

51. شبهات و ردود، سامى بدرى، 4 جلدی، قم، 1417 ق، چاپ دوم، ج1، صفحه 71.

52. شرح أصول الکافی محمد بن ابراهیم، صدرالدین شیرازى، (صدرا)، 4 جلد، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، تهران، چاپ: اول، 1383 ش، ج1، صفحه 126.

53. شرح الأساس الکبیر، احمد بن محمد بن صلاح شرفى، 2 جلدی، دار الحکمه الیمانیه، صنعاء، 1411 ق، چاپ اول، ج1، صفحه 427.

54. شرح الأصول الخمسه، قاضى عبد الجبار، قوام الدین مانکدیم، 1 جلدی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1422 ق، صفحه 393.

55. شرح الکافی، الأصول و الروضه، محمد صالح بن احمد مازندرانى، 12 جلد، المکتبه الإسلامیه، تهران، چاپ: اول، 1382 ق، ج4، صفحه 311.

56. شرح المصطلحات الکلامیه، جمعى از نویسندگان، فرهنگ نامه، 1 جلدی، آستان قدس رضوى، مشهد، 1415 ق، چاپ اول، صفحه 56.

57. شیعه پاسخ می‌دهد، سید رضا حسینى نسب، 1 جلدی، نشر مشعر، تهران، 1386 ش، چاپ نوزدهم، صفحه 71.

58. صافى در شرح کافى، ملا خلیل بن غازى قزوینى، 2 جلد، دار الحدیث، ایران، قم، چاپ: اول، 1429 ق، 1387 ش، ج2، صفحه 488.

59. العرش والکرسی فی القرآن الکریم، مراتب العلم الالهی وکیفیه وقوع البداء فیه، السید کمال الحیدری، قم: دارفراقد، 1431 ق.= 2010 م.= 1389،102 ص.

60. عقاید اسلام در قرآن کریم، سید مرتضى عسکرى- ترجمه محمد جواد کرمى، 3 جلدی، مجمع علمى اسلامى، 1378 ش، چاپ اول، ج2، صفحه 501.

61. عقائد الإمامیه الإثنی عشریه، سید ابراهیم موسوى زنجانى، 3 جلدی، مؤسسه الأعلمی، بیروت، 1413 ق، چاپ سوم، ج1، صفحه 34.

62. عقائد الإمامیه، شیخ محمد رضا مظفر، انتشارات انصاریان، قم، 1387 ش، چاپ دوازدهم، صفحه 45.

63. العقیده الإسلامیه، جعفر سبحانى، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، 1386 ش، چاپ سوم، صفحه 286.

64. علم الیقین فی أصول الدین، فیض کاشانى، 2 جلدی، انتشارات بیدار، قم، 1418 ق، چاپ اول، ج1، صفحه 241.

65. فرهنگ شیعه، پژوهشکده تحقیقات اسلامى، زمزم هدایت، قم، 1386 ش، چاپ دوم، صفحه 150.

66. فرهنگ علم کلام، احمد خاتمى، انتشارات صبا، تهران ، 1370 ش، چاپ اول، صفحه 75.

67. فرهنگ معارف اسلامى، سید جعفرسجادى، 4 جلدی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1373 ش ، چاپ سوم، ج1، صفحه 391.

68. الفصول المهمه فی أصول الأئمه، محمد بن حسن شیخ حر عاملى، 3 جلد، موسسه معارف اسلامى امام رضا(ع)، قم، چاپ: اول، 1418 ق، 1376 ش، ج1، صفحه 252.

69. الفوائد البهیه فی شرح عقائد الإمامیه، محمد جمیل حمود، 2 جلدی، مؤسسه الأعلمی، بیروت، 1421 ق، چاپ دوم، ج1، صفحه 353.

70. فی رحاب أهل البیت:، جمعى از نویسندگان، 40 جلدی، المجمع العالمی لأهل البیت:، 1426 ق، چاپ دوم، ج6، صفحه 11.

71. قره العیون فی المعارف و الحکم، فیض کاشانى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1423 ق، چاپ دوم، صفحه 391.

72. کاشف الأسرار، نظر على طالقانى، 2 جلدی، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران، 1373 ش، چاپ اول، ج2، صفحه 504.

73. الکافی (ط، الإسلامیه)، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینى، محقق و مصحح: على اکبر غفارى و محمد آخوندى، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج1، صفحه 146.

74. کتاب الغیبه للحجه، محمد بن الحسن طوسى، 1 جلد، دار المعارف الإسلامیه، ایران، قم، چاپ: اول، 1411 ق، صفحه 429.

75. الکشف الوافی فی شرح أصول الکافی، محمد هادى بن معین الدین محمد شریف شیرازى (آصف شیرازى)، 1 جلد، دار الحدیث، قم، چاپ: اول، 1430 ق، 1388 ش، صفحه 615.

76. کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، سید عبد الحسین طیب، کتابخانه اسلام، 1362 ش، چاپ چهارم، صفحه 153.

77. کمال الدین و تمام النعمه، محمد بن على صدوق، محقق و مصحح: على اکبر غفارى، 2 جلد، اسلامیه، تهران، چاپ: دوم، 1395 ق.، ج1، صفحه 69.

78. کنز الفوائد، محمد بن على کراجکى، 2 جلد، دارالذخائر، ایران، قم، چاپ: اول، 1410 ق، ج1، صفحه 227.

79. گنجینه معارف شیعه امامیه، کراجکی، ترجمه محمد باقر کمره‌اى، 2 جلدی، فردوسى، تهران، چاپ اول، ج1، صفحه 272.

80. لأکون مع الصادقین، محمد تیجانى سماوى، بی جا، بی تا، صفحه 177.

81. مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، شهید مطهرى، 27 جلدی، انتشارات صدرا، تهران، ج 25، صفحه 514.

82. مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمد باقر بن محمد تقى مجلسى، 26 جلد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ: دوم، 1404 ق، ج2، صفحه 123.

83. مساله البداء سعید اختر رضوی، قم موسسه انصاریان، 1375، 96 ص.

1/83. نسخ و بداء فضل الله میر شفیعی، قم، مولف،1370، 111ص.

84. المغنی فی أبواب التوحید و العدل، قاضى عبد الجبار، 14 جلدی، الدار المصریه، قاهره، 1965- 1962 م، ج11، صفحه 25، ج16 صفحه 65.

85. مفاتیح الغیب، فخر رازی، محمد بن عمر، مطبعه البهیه المصریه، بی تا،32 جلدی، ج 9 ص 16 (آل عمران/ 140)، ج 19 ص 66 (رعد/ 39)، ج 25 ص 253 (سبأ/ 21)، ج 1 ص 267 (بقره/ 106).

86. م‍ف‍ه‍وم‌ ال‍ب‍داء ف‍ی‌ال‍ف‍ک‍ر‌الاس‍لامی، ه‍اش‍م‌ ال‍م‍وس‍وی‌، ب‍یروت‌: ال‍غ‍دیر، 1414 ق.=1994 م.=1373،64 ص.

87. مناظرات فی العقائد و الأحکام، عبدالله حسن، 2 جلدی، دلیل ما، قم، 1427 ق ، چاپ دوم، ج1، صفحه 31.

88. موسوعه مصطلحات علم الکلام الإسلامی، سمیح دغیم، فرهنگ نامه، 2 جلدی، مکتبه لبنان ناشرون، بیروت، 1998 م، چاپ اول، ج1، صفحه 273 و صفحه 919.

89. المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین، طباطبایی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین، بی تا،20 جلدی، ج 3 ص 18 (آل عمران/ 4) و ج 11 ص 381 (رعد/ 43).

90. نبراس‌الهدی فی ابداء البداء، السیدمیرتقی الحسینی‌الگرکانی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار:، 1393،429 ص.

91. النسخ و البداء فی الکتاب و السنه و تلیه رساله حول حجیه احادیث ...، ش‍ی‍خ‌ ج‍ع‍ف‍ر ال‍س‍ب‍ح‍ان‍ی‌؛ ب‍ق‍ل‍م‌ م‍ح‍م‍د ح‍س‍ی‍ن‌ ال‍ح‍اج‌ ال‍ع‍ام‍ل‍ی‌، ب‍ی‍روت‌: دارال‍ه‍ادی‌، م‌1997 =.ق‌1418 =1376، ص‌ 118.

92. ن‍س‍خ‌ و ب‍داء در ق‍رآن‌، ن‍ادع‍ل‍ی‌ ع‍اش‍وری‌، اص‍ف‍ه‍ان‌: م‍ه‍ر ق‍ائ‍م‌، 1382، ص‌ 190.

93. ن‍س‍خ‌ و ب‍داء: م‍ع‍م‍ای‌ ع‍م‍ر و روزی‌، ف‍ض‍ل‌ا... م‍ی‍رش‍ف‍ی‍ع‍ی‌، ق‍م‌: ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ م‍ی‍رش‍ف‍ی‍ع‍ی‌، 1370، ص‌ 111.

94. نظریه البداء عند صدرالدین الشیرازی، عبدالزهره البندر، ترجمه و تحقیق حسین بهروان، مشهد: سخن گستر: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سبزوار، معاونت پژوهشی، 1391،268 ص.

95. نظریه‌البداء عند صدرالدین الشیرازى، عبدالزهره البندر، نجف الاشرف: مطبعه النعمان، 1395 ق.= 1975 م=1354، 216 ص.

96. نقض الوشیعه، آیت‌الله سید محسن امین، مؤسسه الأعلمی، بیروت، 1403 ق، چاپ چهارم، صفحه 407.

97. الوافی، محمد محسن بن شاه مرتضى فیض کاشانى، 26 جلد، کتابخانه امام أمیر المؤمنین على(ع)، اصفهان، چاپ: اول، 1406 ق، ج1، صفحه 507.

98. الهدایا لشیعه أئمه الهدى، محمد مجذوب تبریزى، 2 جلد، دار الحدیث، ایران، قم، چاپ: اول، 1429 ش، 1387 ش، ج2، صفحه 374.

   در مورد بداء چند نسخه خطی وجود دارد. در کتابهایی چون الذریعه، تکمله امل الآمل، معالم العلماء و... نیز کتابهایی درباره بداء معرفی شده است. از آنجا که هدف این نگارش معرفی کتابهای چاپی موجود می باشد نه کتابهای خطی و نه کتابهایی که بزرگان در آثار خود معرفی کرده اند، از معرفی آنها صرف نظر می شود و به کسانی که علاقه به دانستن آنها دارند، مقاله های ذیل معرفی می شود.

آموزه بداء و کتابشناسی آن، محمد رضا زادهوش، کتاب ماه دین، خرداد و تیر 1382- شماره 68 و 69، 15 صفحه - از 66 تا 80.

کتابنامه ای درباره بداء، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، شماره 93، 3 صفحه - از 33 تا 35.

پایان‌نامه‌ ها

1. انسان و سرنوشت، تاج‌الدین حسام ‌الدین، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدمهدی گرجیان، جامعه المصطفی العالمیه - دانشکده الهیات و معارف اسلامی 1385.

2. آراء کلامی ابوالفتح کراجکی، محسن زارع پور، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سیدمحمود موسوی، استاد مشاور: محمد رنجبر حسینی، دانشکده علوم حدیث 1392.

3. بررسی آثار و لوازم اعتقاد به آموزه بداء، مجید شعبانی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمد بیدهندی، استاد مشاور: مهدی مطیع، دانشگاه اصفهان - دانشکده ادبیات و علوم انسانی 1389.

4. بررسی تحلیلی نشانه های حتمی الوقوع ظهور امام مهدی(ع) در روایات، مرتضی خوش‌نویس زاده اصفهانی،  استاد راهنما: احمد محمودی، استاد مشاور: اسماعیل ملکوتی خواه، کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان - دانشکده ادبیات و علوم انسانی1391.

5. بررسی تطبیقی اراده و مشیت الهی در حکمت متعالیه و آیات و روایات، سمیه چشک، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: علی‌اکبر نصیری، استاد مشاور: علی‌رضا حیدری نسب، دانشگاه سیستان و بلوچستان - دانشکده الهیات و معارف اسلامی 1392.

6. بررسی تطبیقی دیدگاه امام فخر رازی و علامه طباطبایی درباره نسخ و بداء، ام‌کلثوم محمدی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سید محسن میرباقری، استاد مشاور: عین‌الله خادمی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی - دانشکده علوم انسانی و تربیت‌بدنی، 1390.

7. بررسی تطبیقی مسأله بداء در مدرسه کوفه و بغداد، یوسف مکتوبیان، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدتقی سبحانی، استاد مشاور: سید کاظم طباطبایی، دانشکده علوم حدیث، 1391.

8. بررسی تطبیقی نظرات مفسران شیعه و سنی در موضوع بدا و لوح محو و اثبات، نصرالله سیفی پور نقنه، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: حسن اسلام پور، استاد مشاور: عبدالرضا زاهدی، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم - دانشکده علوم قرآنی قم، 1390.

9. بررسی مسأله بداء از دیدگاه عقل و نقل، سرور هاشمی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: ابوالحسن غفاری، استاد مشاور: محمد کریمی، جامعه المصطفی العالمیه -دانشکده الهیات و معارف اسلامی،1384.

10. بررسی نسخ و تخصیص، حبیبه رحیم پور، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سید علی پور منوچهری، استاد مشاور: امراله نیکومنش، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی - دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1391.

11. پاسخ به شبهه انفعال در ذات الهی در سه مساله فلسفی- کلامی ازنظر ملاصدرا، بداء، استجابت دعا، سخط و محبت، خدیجه هاشمی، کارشناسی ارشد استاد راهنما: سید صدرالدین طاهری، استاد مشاور: حوران اکبر زاده، دانشگاه علامه طباطبایی - دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، 1390.

12. تبیین کلامی فلسفی مسأله بداء و بررسی رابطه آن با علم الهی، معصومه کچویی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مهناز امیرخانی، استاد مشاور: زهره توازیانی، دانشگاه الزهراء - دانشکده الهیات 1391.

13. تحقیق در شبهات فلسفی و کلامی بداء، طاهره عابدی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مهدی ده‌باشی، دانشگاه پیام نور- دانشکده علوم انسانی 1385.

14. جایگاه هدایتی امام رضا(ع) در برون‌رفت از بحران‌های اعتقادی، نجمه رشیدی کیا، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سید محمدکاظم طباطبایی، استاد مشاور: محمد پارچه‌باف دولتی، دانشکده علوم حدیث،13911.

15. جریان تفویض، مفوضه، در تاریخ کلامی و اعتقادی شیعه، فاطمه احمدی، استاد راهنما اصغر قائدان، استاد مشاور علیرضا جلالی، کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور، تهران، 1389.

16. حدوث دهری، اصالت وجود و ماهیت و بداء در اندیشه میرداماد، سیده راضیه قریشی شهرکی، کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، استاد راهنما: مهدی دشت بزرگی، استاد مشاور: حسن رضازاده، دانشگاه کاشان - دانشکده علوم انسانی، 1388.

17. حقیقت بداء از منظر ملاصدرا و فخر رازی، مریم رضییی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: حسن معلمی، استاد مشاور: محمدمهدی گرجیان، دانشگاه باقرالعلوم(ع)- دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1390.

18. علم الهی و رابطه آن با بداء از دیدگاه صدرالمتألهین و فخر رازی، مینا سهرابی، کارشناسی ارشد استاد، راهنما: زهره برقعی، دانشگاه قم - دانشکده الهیات و معارف اسلامی1393.

19. الفکر الکلامی عند الشهید الصدر (ره)، زید بطاط، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عبدالجبار الرفاعی، استاد مشاور: علی معموری، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، پلی تکنیک تهران - دانشکده مهندسی، 1386.

20. قضا و قدر از دیدگاه آیات و روایات، علی توحیدی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: علی عباسی، استاد مشاور: عبدالمجید زهادت، دانشگاه علم و صنعت ایران - دانشکده مهندسی مکانیک. 1386.

21. قضا و قدر، منصوره الوندی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: احمد عابدی، دانشگاه قم. 1362.

22. مفهوم الامامه عندالفریقین، محمد باوی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: ابوالفضل روحی، استاد مشاور: محمدجعفر حسینیان، جامعه المصطفی العالمیه - دانشکده الهیات و معارف اسلامی. 1385.

23. مقارنه الاراء الکلامیه عندالشیخ الصدوق و الشیخ المفید، فاضل موسوی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: منصور نصیری، استاد مشاور: نذیر حسنی، جامعه المصطفی العالمیه - دانشکده الهیات و معارف اسلامی. 1386.

24. مقایسه اصول کافی با صحیح بخاری در بخش خداشناسی، علم الرضا الحسینی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: علی نصیری، استاد مشاور: محمدکاظم رحمان ستایش، جامعه المصطفی العالمیه - دانشکده الهیات و معارف اسلامی..1385

25. مهم‌ترین تمایزات اعتقادی شیعه نسبت به أهل‌سنت، سید قاسم حسینی یزدان‌آباد، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سید مرتضی حسینی شاهرودی، استاد مشاور: علیرضا کهنسال، دانشگاه فردوسی مشهد - دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری. 1391.

26. نسخ در قرآن کریم و جایگاه آن در مباحث فقهی و اصولی‌، زهرا نویدی، استاد راهنما صدیقه اشرف، استاد مشاور محسن رزمی، کارشناسی ارشد: فقه و مبانی حقوق اسلامی، مشهد، 1387، 143 ورق.

27. نسخ و بداء در قرآن و حدیث، شهسوار رستمی، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عبدالوهاب شاهرودی، استاد مشاور: محمد موسوی بجنوردی، دانشگاه تربیت ‌معلم تهران، 1383.

28. نقد و بررسی بداء و مسائل مربوط به آن، مظاهر صادقی، استاد راهنما عبدالله شکیبا، استاد مشاور محمد‌هادی قند‌هاری، کارشناسی ارشد، الهیات و معارف اسلامی، گرایش فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، دانشکده علوم انسانی، گروه الهیات،1389.

29. ویژگی های شیعه در آیینه روایات الغدیر، مرضیه پاسالاری، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: رضیه سادات سجادی، استاد مشاور: محمدهادی مفتح، دانشگاه قم - دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1391.

نویسندگان:

زهره اخوان مقدم : استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم  و فنون قرآن تهران      

سید مجید نبوی: کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث 

فصلنامه سفینه شماره 53

ادامه دارد...