سرویس فرهنگی فردا: شرق در مطلبی نوشت: حوزه‌های علمیه مستقل یا وابسته؟ آیت الله محمد یزدی، رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به‌تازگی با انتقاد از برخی زمزمه‌ها مبنی بر بازگشت حوزه‌های علمیه به فضای پیش از انقلاب، گفته بود: «متأسفانه برخی با لباس روحانیت می‌گویند حوزه‌های علمیه باید به شرایط قبل از انقلاب برگردند، توجیهشان این است که حوزه علمیه نباید به حکومت و دولت وابسته باشد، اما مگر ما طرفدار وابستگی حوزه به حکومت هستیم؟».مناقشه بر سر ماهیت مستقل یا وابسته حوزه‌های علمیه به لحاظ مالی و فکری به دولت‌ها یا حکومت‌ها بحث جدیدی نیست. آیت‌الله مطهری هم در مقاله‌ای که نزدیک بیش از 50 سال پیش نوشته درباره همین موضوع بحث کرده و درباره آثار این استقلال و وابستگی نوشته است، اما به نظر می‌رسد این اختلاف نظر هنوز هم ادامه دارد. از سخنان محمد یزدی چنان برمی آید که درون خود حوزه‌های علمیه هم این روز‌ها چنین بحثی وجود دارد. اگرچه رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم صراحتا پرده از مباحث احتمالی درون حوزه‌های برنداشته، اما از فحوای سخنانش می‌توان برداشت کرد که ماجرا از چه قرار است. تا جایی که او گفته است: «اسلام وقتی قوی است که بتوانیم احکام الهی را اجرا کنیم، وگرنه اسلام منحصر و محدود در مساجد و حوزه‌ها همچنان که پیش از انقلاب وجود داشت، چه ضمانتی برای اجرای احکام و چه خطری برای دشمنان اسلام دارد؟». احتمالا یک بخش از سخنان یزدی به انتقاداتی بازمی‌گردد که اخیرا و بعد از انتشار بودجه‌های حوزه‌های علمیه مطرح شده است. روزنامه جمهوری اسلامی آذرماه سال گذشته در سرمقاله‌ای در همین ارتباط نوشته بود: «اگر می‌خواهیم انقلاب اسلامی استمرار داشته باشد و نظام جمهوری اسلامی پایدار بماند، باید روحانیت را با همان ویژگی‌ها حفظ کنیم. روحانیت باید مستقل باشد و برای حفظ استقلال خود نباید به بودجه دولتی وابسته باشد. تردیدی وجود ندارد که اگر حوزه‌های علمیه برای تأمین بودجه خود مثل گذشته با مردم سروکار داشته باشند، مردم این کار را خواهند کرد... در قم و تهران و بعضی شهر‌های دیگر مراکزی به بهانه کار‌های فرهنگی بودجه‌هایی از دولت می‌گیرند که به‌هیچ‌وجه استحقاق آن را ندارند. این مراکز اگر نباشند و هیچ کاری انجام ندهند، هیچ اتفاقی نخواهد افتاد. حتی می‌توانیم قاطعانه بگوییم وجود بعضی از این مراکز، مشکلاتی ایجاد می‌کند و نبود آن‌ها بهتر است. این بودجه‌های کلان ده‌ها و صد‌ها میلیارد تومانی به جای این مراکز اگر صرف فقرایی شود که شب‌ها با شکم گرسنه می‌خوابند، فرهنگ این کشور اصلاح خواهد شد. دولتمردان و نمایندگان مجلس که این بودجه‌ها را به این مراکز می‌دهند، آیا می‌دانند که در همین کشور و حتی در همین شهر‌های تهران و قم فقرایی وجود دارند که از سطل‌های زباله تغذیه می‌کنند؟ آیا می‌دانند خانواده‌هایی بر اثر فقر، در معرض فحشا قرار دارند و از این رهگذر حتی کار‌های فرهنگی ده‌هاساله این مراکز به هدر می‌رود؟ علاوه بر اینها، دولتمردان و نمایندگان مجلس قبل از آنکه مشکل اشتغال را حل کنند چگونه خود را قانع می‌کنند بودجه کشور را صرف کار‌هایی کنند که نسبت به رفع بی‌کاری بیش از یک میلیون جوان آماده کار اولویت ندارد؟ قطعا با این بودجه‌ها می‌توان بخش عمده‌ای از مشکل بی‌کاری را حل کرد، مشکلی که منشأ اصلی ناهنجاری‌های فرهنگی است. واقعا چرا ما پولی را که باید صرف ایجاد اشتغال کنیم تا به‌طور طبیعی مشکلات فرهنگی ایجاد نشود، صرف کاری می‌کنیم که زاییده بی‌کاری است؟ بودجه امسال از دست دولت خارج شده، ولی نمایندگان مجلس می‌توانند بودجه مراکز فرهنگی این‌چنینی را از لایحه بودجه حذف کنند و هزینه آن را صرف ایجاد اشتغال و رفع بی‌کاری کنند».
اولین بودجه دولتی را چه کسی به حوزه علمیه داد؟
حجت‌الاسلام «علی‌رضا امینی» مسئول وقت دبیرخانه شورای عالی حوزه‌های علمیه در سال 88 در واکنش به اینکه اولین بودجه دولتی چه زمانی در اختیار حوزه قرار گرفت، گفته بود: «اولین‌بار در دوره ریاست‌جمهوری هاشمی‌رفسنجانی برای مجتمع مسکونی طلاب در قم (شهرک مهدیه) بودجه‌ای در نظر گرفته شد. آن ردیف بودجه تاکنون در بودجه سالانه کشوری لحاظ شده است که طبق توافقات قرار بود تا سال 89 ادامه داشته باشد. همچنین در سال 80 (در دولت آقای خاتمی) بحث درنظرگرفتن بودجه‌ای به عنوان حوزه در بودجه کشوری مطرح شد، اما به دلیل اینکه اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه تمایل نداشتند بودجه‌ای به اسم حوزه‌های علمیه از دولت گرفته شود. به عنوان حوزه یا شورای عالی حوزه ردیف بودجه مستقلی در نظر گرفته نشد. تا سال 84 وضع دریافت بودجه همان بود که عرض کردم، اما در دوره ریاست‌جمهوری آقای احمدی‌نژاد، ریاست وقت شورای عالی حوزه‌های علمیه (آیت‌الله مومن) رایزنی‌هایی کردند که برای ساخت و بازسازی مدارس کمک بیشتری گرفته شود. بر این مبنا، قرار شد به مدت چند سال، برای توسعه و تجهیز مدارس بودجه بیشتری دریافت شود؛ البته دولت و مجلس هم بودجه‌ای برای امور غیرعمرانی حوزه لحاظ کردند. در زمان دولت آقای احمدی‌نژاد به‌طور رسمی بودجه در اختیار شورای عالی قرار گرفت که در ابتدا فقط برای امور عمرانی بود. همچنین قرار گذاشته شد که فقط چندسالی این بودجه پرداخت شود. اما در عمل این‌گونه نشد. بودجه‌ای که به عنوان توسعه و تجهیز مدارس داده می‌شد، ابتدا حدود دو میلیارد تومان بود که بعد‌ها این مبلغ افزایش یافت و به حدود 80 میلیارد تومان هم رسید. البته این بودجه، بودجه تصویبی است؛ نه تخصیصی. یعنی الزاما تمام این مبالغ تخصیص داده نمی‌شود. همچنین همان‌طور که در کتاب بودجه هم آمده است، حدود 50 میلیارد تومان هم به عنوان کمک به برنامه‌های فرهنگی حوزه به این بودجه اضافه شد».
مصطفی شاکری سال گذشته در یادداشتی که در سایت ایکنا (خبرگزاری بین‌المللی قرآن) منتشر شد، نوشته بود: «پس از پیروزی انقلاب، اتحادی ناگسستنی میان حوزه و حکومت شکل گرفت که می‌توانست منشأ آثار بسیار شود و انقلاب را در تحقق آرمان‌های خود یاری کند. از آن پس سیاست‌گذاران حوزه علمیه با نگاه توسعه‌ای به حوزه می‌نگریستند و تعداد طلاب و مراکز علمی مورد نیاز جامعه را تحت فرمول‌های آمایش سرزمینی تخمین می‌زدند. ایشان می‌کوشیدند با ارائه تسهیلات و شهریه بیشتر به طلاب، انگیزه تحصیلی را که در میان طلاب رو به افول بود، تقویت کنند».
آسیب‌شناسی سازمان روحانیت از نگاه مطهری
ماجرای وابستگی مالی حوزه‌های علمیه به دولت یا مردم سال‌ها پیش در مقاله‌ای با عنوان «مشکل اصلی در سازمان روحانیت» از سوی استاد مرتضی مطهری کالبدشکافی شده است. مطهری اشاره‌ای هم به وضعیت مصر می‌کند و می‌نویسد: «در مصر به علل خاصی که مهم‌ترین آن‌ها نداشتن بودجه مستقل و دیگر طرز تفکری است که درباره اُولی‌الامر دارند، رئیس جامع ازهر با انتخاب رئیس‌جمهور مصر تعیین می‌شود. رئیس جامع ازهر در مصر از این نظر مانند دادستان کل کشور است.
در نهایت راه‌حلی که مطهری پیشنهاد می‌کند، این است: «راه اصلاح این نیست که روحانیت ما بودجه عمومی نداشته باشد و هرکس از دسترنج شخصی خود زندگی کند، راه اصلاح این نیست که روحانیت ما مانند روحانیت مصر تابع دولت شود. راه اصلاح یک چیز است: سازمان‌دادن به بودجه فعلی روحانیت. در‌حال‌حاضر جریان سهم امام شبیه این است که فی‌المثل دولت مالیاتی برای تأمین زندگی معلمین فرهنگ وضع کند و خود آن‌ها را مأمور کند که با جلب نظر و تحبیب مردم این بودجه را وصول کنند و هرکس به هر اندازه می‌تواند، از مردم بگیرد، لکن وجدانا موظف است که زائد بر احتیاجات شخصی خود را به دیگران بدهد. راه اصلاحش منحصرا سازمان‌دادن به این بودجه است از راه ایجاد صندوق مشترک و دفتر و حساب و بیلان در مراکز روحانیت به طوری که احدی از روحانیان مستقیما از دست مردم ارتزاق نکند. هرکس به تناسب خدمتی که انجام می‌دهد، از آن صندوق که در اختیار مراجع و روحانیان طراز‌اول حوزه‌های علمیه خواهد بود، معاش خود را دریافت کند». نزدیک به 40 سال از شهادت استاد مطهری می‌گذرد و ما چندان به پیشنهاد اصلاحی او نزدیک نشده‌ایم.
