به گزارش پایگاه اطلاع رسانی خبر قم به نقل از خبرگزاری تسنیم از قم، آیت‌الله محسن اراکی در سلسله نشست‌های هم‌اندیشی فقه حکومتی که با همکاری پژوهشگاه فقه نظام و دبیرخانه هم‌اندیشی فقه حکومتی که در قم برگزار شد اظهار داشت: پیدایش جامعه از طریق هماهنگی برخاسته از حاکمیت است.
وی افزود: نظم در یک جامعه قوام جامعه است اگر صرفاً مجموعه افرادی جمع شوند این نظام نمی‌شود، اگر همه افراد کره زمین بدون هیچ نظمی در نظر گرفته شوند جامع شکل نمی‌گیرد، نظم را حکومت برقرار می‌کند و این افراد از طریق حکومت به وحدت می‌رسند.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تصریح کرد: نظم مقوله‌ای غیر از رفتارهای فردی انسان‌هاست، برای کنترل رفتارهای فردی ممکن است به قانون هم نیاز باشد اما نظم عمومی در هماهنگی آن‌ها رخ نخواهد داد.
اراکی با اشاره به مسئله نظم در نظام عنوان کرد: مسئله نظام این بوده که شما در جامعه نظم دارید یا خیر، یعنی وقتی رفتارهای جامعه می‌خواهد یک رفتار واحد اجتماعی شود که برخاسته از حاکمیت باشد به‌نظام نیاز داریم چرا می‌گوییم فقه حکومتی یعنی فاعل آن حکومت است نه شخص حاکم بلکه کل حاکم و جامعه‌ای که حکومت را پذیرفته است.
وی ادامه داد: تنها به شخص حاکم نمی‌گوییم حکومت بلکه باید کل مجموعه او را بپذیرند و هماهنگ شوند و اراده حاکم بر آن‌ها حاکم شود، حضرت امام خمینی(ره) می‌فرمودند «حکومت قانون» که سخن دقیقی است ما متأسفانه هنوز نظریه حکومتی حضرت امام را مورد بررسی قرار نداده‌ایم.
شکل‌گیری نظام اجتماعی بر محور ولایت
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی خاطرنشان کرد: این نظم و رفتارهای منظم اعتباری نیست، اراده جمعی یک حقیقت اعتباری نیست، اجتماع اراده‌ها حقیقتی را پدید می‌آورد که غیر از فعل افراد بوده و مردم صرفاً نقش قابل ندارند، بله حکومت فقط شأن خداوند است ولی سنت الهی این است که حکومت خودش را هم بر مردم عرضه کند اگر پذیرفتند حکومت اجرا می‌شود و این نعمت اتمام می‌شود.
اراکی با اشاره به اهمیت عدل و قسط در جامعه تصریح کرد: این قدرت وقتی شکل گرفت تکالیفی دارد اول اقامه عدل و قسط است، قسط با عدل فرق دارد قسط در مسائل اجتماعی است در حالی که عدل اعم است قسط کار حکومت است یعنی حفظ توازن در جامعه اقامه قسط تکلیف کیست تکلیف فردی است با این وجود برخی می‌گویند تکلیف اجتماعی نداریم.
وی بیان کرد: جامعه باید صالح باشد و این با حاکمیت صالح ایجاد می‌شود و حاکمیت صالح با نظم صالح ایجاد می‌شود، اگر جامعه‌ای باشد که در احکام فردی به همه احکام الهی عمل کند، یعنی نماز بخوانند، دروغ نگویند و فحشا نکنند اما در امور اجتماعی از حاکمیت طاغوتی تبعیت کنند، بروند در آمریکا و اروپا زندگی کنند و از مناسبات آنجا تبعیت کند، در یک جامعه جائر زندگی کند و عضوی از آن جامعه شود، چنین شخصی اگر مأموریت خاصی نداشته باشد یا تکلیف اهمی نداشته باشد.
دلالت روایات بر فقه نظام
اراکی گفت: همین مردم وقتی 22 بهمن می‌شوند همه به میدان می‌آیند، جنگ شود جبهه‌ها را پر می‌کنند، اختلاف ما با شاه چه بود، مگر در آن زمان به همین فقه فردی عمل نمی‌کردیم، همین مردم شهر قم نماز می‌خواندند، روزه می‌گرفتند، حج می‌رفتند، خمس و زکات می‌دادند چه کمبودی داشتیم فقه نظام کم داشیم، با شاه سر فقه فردی دعوا نداشتیم. بحث سر مدیریت جامعه بود نه اینکه نماز بخوانیم یا نه آنچه سرنوشت جامعه را رقم می‌زند فقه نظام است.
تفاوت این دیدگاه با نظریه شهید صدر
وی تأکید کرد: اقتضائات آن زمان همین بود که شهید صدر فرمودند، نگاه ایشان نگاه حکمی بود به مسئله فقه نظام یعنی احکامی که در شرع داریم منسجم‌اند و می‌توانند جامعه را اداره کنند، ما می‌گوییم نگاه ما به همان احکام موضوعی است، این احکام چگونه به وحدت رسیده‌اند چون مکلف واحد است اگر مکلف را واحد فرض نکنید انسجام شکل نمی‌گیرد.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی عنوان کرد: این انسجام فرع مکلف واحد است ما از موضوع شروع می‌کنیم برای استنباط فقه نظام، شهید صدر از حکم شروع می‌کند، می‌شود از هر دو راه حرکت کرد و این دو به یک جا می‌رسند اما مسیر دوم امتیازاتی دارد.
تبیین حرکت از روبنا به زیربنا در دیدگاه شهید صدر
وی با بیان اصول فقه نظام تأکید کرد: ما بحثی داریم که «اصول فقه نظام» است به این معنا نیست که اصول فقه جدیدی می‌خواهیم تأسیس کنیم فقه نظام هم فقه جدیدی در عرض فقه موجود نیست.
از همین فقه موجود، فقه نظام استخراج شود
اراکی بیان کرد: برگشت حرف شهید صدر که از روبنا به زیربنا برویم به دلالت التزامی اثباتی است، یک دلالت التزامی ثبوتی داریم و یک دلالت التزامی اثباتی مجموعه ادله‌ای است که یک لازم اثباتی داشته باشد اگر تک‌تک ادله را بگیریم این معنا از آن به دست نمی‌آید.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تصریح کرد: فقها می‌گویند قاعده اصطیادی که همین دلالت التزامی است تلازمی میان مجموعه ادله با معنای دیگر به دست می‌آید، یعنی عقلا می‌گویند ممکن نیست که عاقلی این مجموعه ادله را معتقد باشد ولی آن مدلول التزامی را قبول نداشته باشد، این روبنا و زیربنا تعبیراتی است که شهید صدر دارند ولی اصل بحث همین است، ایشان در شرایط خاص خودشان می‌خواستند با گفتمان متعارف سخن بگویند.
تبیین دیدگاه شهید صدر در به‌کارگیری فتاوای فقهای متفاوت
وی تأکید کرد: اینکه صدر در آن شرایط که خیلی فرصت برای طراحی یک نظام اقتصادی کامل نداشتند می‌خواستند از آرای موجود فقها استفاده کنند دو دلیل داشت نخست اینکه فردا نگویند این حرف شهید صدر است و علیه او موضع بگیرند.
اراکی تصریح کرد: این ابتکار شهید صدر بود که می‌گوید من مجموعه آراء فقها را استفاده می‌کنم و نظام احکام ارائه می‌دهم، چون آن زمان امیدی نبود که حکومتی تشکیل شود و نظام اقتصادی اجرا شود اما در حال حاضر از کتاب «اقتصادنا» بیش از نیم‌قرن می‌گذرد و در یک تجربه چهل ساله از نظام اسلامی هستیم.
وی ادامه داد: خوف این بوده که عده‌ای استبداد کنند چون حرف جدیدی است که باید بیایند نقد کنند اما اگر کسی اصل نظریه را نفی کند صحیح نیست، چگونه می‌شود ما نظام اسلامی داشته باشیم ولی فقه نظام نداشته باشد ما در زمان شاه به همه فقه متعارف می‌توانستیم عمل کنیم.
دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی گفت: در حال حاضر می‌گویند فقه بانک می‌خواهیم، بانک چه مقوله‌ای است، یک نفر وام بانک داشته باشد یا وابسته به جامعه است، بیمه چه مقوله‌ای است، برخی گفته‌اند با عاقله و دیه درست می‌کنیم، بیمه یک نظام است نیازمند فقه کلان است نه اینکه با عاقله آن را درست کنیم.
وی تصریح کرد: برخی هنوز در فضای نظام زندگی نمی‌کنند و نیازهای نظام را نشناخته‌اند اول باید پرسش‌های نظام را متوجه شویم سپس جواب دهیم اگر کسی از واژه فقه نظام استیحاش دارد بگوید فقه اجتماعی یا فقه حکومتی واژه فقه نظام جدید الحدوثی است فقه اجتماعی گفته شود.
